Il 1. da schaner 2009 entra la nova organisaziun giudiziala en vigur. Tant per la dretgira chantunala sco er per la dretgira administrativa prevesa quella mintgamai tschintg derschadras e derschaders en uffizi cumplain. Il cussegl grond ha elegì las derschadras ed ils derschaders en la sessiun da zercladur 2008. Elegend l'organ giudizial chantunal suprem èsi fitg impurtant da tegnair quint da las relaziuns linguisticas e culturalas dal chantun Grischun. A chaschun da las elecziuns da la dretgira chantunala n'èsi displaschaivlamain betg vegnì elegì ina derschadra u in derschader che sa talian. En il passà èsi adina puspè vegnì rendì attent a questa mancanza, saja quai en ils rapports da las dretgiras u da la cumissiun da giustia, saja quai en connex cun il tractament da la lescha davart l'organisaziun giudiziala (LOG) u da la lescha da linguas. Che la giustia duess esser tuttina per tuts, quai cumenzà gia tar la premissa che la dretgira chapeschia la lingua che vegn discurrida da las persunas che tschertgan dretg.
A chaschun da las ultimas elecziuns èn ponderaziuns politicas stadas pli impurtantas che ponderaziuns linguisticas e culturalas, e quai malgrà che las dretgiras chantunalas stuessan adina decider en moda independenta, sulettamain tenor la lescha e tenor il dretg, senza vegnir influenzadas da las partidas politicas. En dumondas da la giurisdicziun na dastgan las instanzas giudizialas surordinadas, il parlament, la regenza, las autoritads administrativas u las partidas ni far prescripziuns ni dar instrucziuns a las dretgiras.
L'art. 16 LOG regla la procedura electorala. L'al. 1 da questa disposiziun prevesa che la cumissiun dal cussegl grond ch'è cumpetenta per la giustia (CGS) publitgeschia uffizialmain las plazzas da derschadras e da derschaders che vegnan libras. Tenor l'al. 2 da la medema disposiziun ha la CGS alura d'examinar las candidatas ed ils candidats areguard lur qualificaziun professiunala e persunala e da far ina recumandaziun per mauns dal cussegl grond.
A chaschun da las ultimas elecziuns ha la CGS qualifitgà sedesch candidatas e candidats sco adattads en il senn da la lescha. Otg da questas candidatas e da quests candidats èn s'annunziads per la dretgira chantunala, trais dad ellas e dad els savevan talian. La conferenza da las presidentas e dals presidents ha alura fixà la clav per reparter ils mandants tenor las partidas politicas ed ha tramess ils singuls dossiers d'annunzia a las fracziuns politicas correspundentas per las laschar far ina selecziun sco er ina proposta per mauns dal cussegl grond. Tras quest proceder è ida a perder la survista generala concernent l'equiliber dals uffizis giudizials.
Questa situaziun è spezialmain nuncunvegnenta, perquai che la lescha da linguas dal chantun Grischun, ch'il pievel ha approvà pir dacurt, prescriva il suandant en l'art. 3 (princips): "Las linguas uffizialas dal chantun vegnan applitgadas en la legislaziun, en l'applicaziun dal dretg ed en la giurisdicziun. Mintga persuna po sa drizzar a las autoritads chantunalas en ina lingua uffiziala da sia tscherna."
Quai premetta dentant er che las autoritads chantunalas chapeschian la lingua.
Er ad ina dretgira fan questas elecziuns in nausch servetsch, perquai ch'ina dretgira è dependenta da derschadras e da derschaders cumpetents che discurran la medema lingua sco las persunas che tschertgan dretg, e quai cun l'intent da promover objectivamain ina meglra cultura giuridica.
Da ponderar dat er il fatg che las persunas che candideschan per quests posts impurtants ston s'exprimer a favur d'ina partida. Cas cuntrari n'han ellas naginas schanzas da vegnir elegidas, cumbain ch'ellas avessan las cumpetenzas professiunalas e linguisticas.
Qua tras incumbensain nus la regenza d'examinar pli detagliadamain l'organisaziun da las elecziuns da las dretgiras chantunalas, da rapportar en chaussa al cussegl grond e da preschentar propostas concretas. En quest connex sto vegnir examinada en spezial la procedura electorala che duai pussibilitar che las linguas e che las culturas sajan represchentadas meglier en las duas dretgiras chantunalas.
Cuira, ils 22 d'october 2008
Mengotti, Augustin, Marti, Arquint, Berther (Sedrun), Bezzola (Zernez), Blumenthal, Bondolfi, Brandenburger, Caduff, Candinas (Rabius), Casutt, Caviezel (Pitasch), Christoffel-Casty, Darms-Landolt, Dermont, Fallet, Fasani, Giovanoli, Hartmann (Champfèr), Jäger, Jenny, Keller, Koch, Kollegger, Montalta, Niederer, Noi-Togni, Parolini, Pedrini, Peer, Perl, Pfister, Plozza, Righetti, Stiffler, Tenchio, Thöny, Thurner-Steier, Toschini, Troncana-Sauer, Vetsch (Pragg-Jenaz), Zanetti, Grendelmeier