Ils documents da votaziun ed il cudesch da dretg grischun duain vegnir translatads
en rumantsch grischun davent da mez 2001. La regenza surdat ina missiva
correspundenta al cussegl grond.
Il fanadur 1996 ha la regenza introducì il rumantsch grischun sco furma linguistica
dal rumantsch uffizial. Il rumantsch grischun vegn duvrà dapi lezza giada en diversas
spartas da la communicaziun uffiziala, p.ex. en il Fegl uffizial dal chantun, en las
communicaziuns a las medias dal chantun e sin intgins formulars. Nua che disposiziuns
spezialas prescrivan dentant expressivamain il diever dals idioms ladin e sursilvan,
n'eri fin uss betg pussaivel da duvrar rumantsch grischun. Per pudair realisar ils
princips fixads da la regenza davart il diever dal rumantsch grischun, ston talas
disposiziuns vegnir revedidas. Questa finamira figurescha pia er expressivamain en il
program annual 2000 da la regenza. Tenor il dretg valaivel vegn prescritta l'applicaziun
dals idioms ladin e sursilvan per ils documents da votaziun e per il cudesch da dretg
grischun (collecziun sistematica dal dretg dal chantun Grischun). Ils documents en
connex cun las votaziuns sco er la publicaziun rumantscha dal cudesch da dretg
grischun pertutgan secturs da la communicaziun uffiziala ch'appellescha a l'entira
populaziun rumantscha. Tenor il conclus da la regenza dals 2 da fanadur 1996 èsi
d'empruar da cuntanscher en quests cas il diever dal rumantsch grischun. Sin
fundament d'ina acceptanza pli e pli gronda tar la populaziun da lingua rumantscha èsi
giustifitgà d'introducir il rumantsch grischun per quests secturs. Correspundentamain
propona la regenza al parlament da midar la lescha davart il diever dals dretgs politics
ed il conclus dal cussegl grond davart l'ediziun d'in nov cudesch da dretg grischun. Las
finamiras da questas revisiuns parzialas èn:
- Rinforzar il rumantsch sco lingua uffiziala dal chantun.
- Sviluppar ina solida lingua rumantscha giuridica ed administrativa.
- Stabilir ina pratica linguistica chantunala unifitgada en quels secturs
ch'appellescha a l'entira populaziun rumantscha.
- Proveder tut ils territoris rumantschs cun texts rumantschs e na sco fin uss mo
l'Engiadina e la Surselva.
Areguard il termin han ins concretamain l'intenziun da metter en vigur las
disposiziuns revedidas ed uschia la nova regulaziun linguistica sin l'entschatta da
fanadur 2001. Quai ha per consequenza che davent da questa data vegn duvrà il
rumantsch grischun per ils documents da votaziun rumantschs. Medemamain vegnan
fatgs ils supplements currents dal cudesch da dretg grischun exclusivamain en
rumantsch grischun. En connex cun revisiuns parzialas vegnan translatads mintgamai
ils entirs decrets en rumantsch grischun. Ultra da quai duain vegnir translatads
sistematicamain ils ulteriurs decrets dal cudesch da dretg en rumantsch grischun. Las
capacitads restrenschidas dal servetsch da translaziun rumantsch pretendan dentant
ina distribuziun da questas translaziuns sin trais onns. Tochen la fin da l'onn 2004 duai
star a disposiziun l'entir cudesch da dretg grischun (var 3'000 paginas) en rumantsch
grischun, e quai en furma stampada ed er electronica. Ins po responsar che, pervia da
questa procedura, ina part dals decrets exista anc en ils dus idioms ladin e sursilvan
durant in tschert temp ed ina part pli e pli gronda en rumantsch grischun. Per fixar las
modalitads linguisticas vegn la regenza a statuir ina regulaziun transitoria
correspundenta en l'ordinaziun executiva.
La via sur il pass dal Flüela resta serrada durant l'enviern
La regenza ha examinà il giavisch dal comité d'acziun "Pro Flüela",
Tavau, or d'in puntg da vista cumplessiv. Sin fundament da la ponderaziun dals
interess na po ella betg aderir al giavisch da mantegnair averta la via sur il pass dal
Flüela durant l'entir onn. Cunter ina avertura dal pass dal Flüela durant l'entir onn pledan
essenzialmain ils suandants motivs:
- La lingia dal Vereina da la Viafier retica (VR) è vegnida concepida sco colliaziun
segira d'enviern per las regiuns Engiadina bassa e Val Müstair cun la part dal nord dal
chantun e cun il rest da la Svizra. Quai premetta ch'i vegnia mess a disposiziun ina
purschida confurma al basegn da vart da la viafier. En cas d'ina avertura durant
l'enviern dal pass dal Flüela fiss mess en dumonda seriamain il tact da mesa ura per il
transport d'autos ed il transport d'autos durant las uras marginalas. Il resultat fiss quel,
che la lingia dal Vereina na pudess betg pli ademplir dal tuttafatg ses intent sco
colliaziun segira d'enviern per las regiuns Engiadina bassa e Val Müstair. Il pass dal
Flüela n'è numnadamain betg ina alternativa equivalenta durant l'enviern, perquai che
per motivs da segirezza, el sto vegnir serrà or d'experientscha dal tuttafatg u almain
temporarmain durant 40 fin 50 dis.
- L'avertura dal pass dal Flüela durant l'enviern chaschunass ina perdita annuala a
la VR da var trais milliuns francs ed ina contribuziun per tant pli auta als custs betg
cuvrids da vart da la confederaziun e dal chantun. Plinavant fiss colliada ina avertura
dal pass dal Flüela durant l'enviern cun custs supplementars da var 600'000 francs per
il chantun, e quai per il mantegniment da la via e per la surveglianza dal traffic. En
consequenza na va ina avertura dal pass dal Flüela durant l'enviern betg a prau cun la
pretaisa d'in diever spargnus dals meds publics.
- L'avertura da la lingia dal Vereina ha chaschunà en las regiuns Partenz ed
Engiadina bassa cumprovadamain in spustament dal traffic sin via (traffic da persunas
e da rauba) sin ils binaris. Tras quai vegn dischimpegnada er la regiun da Tavau dal
traffic da transit. Quest svilup n'è per finir betg mo d'interess per il chantun, mabain er
d'interess per las regiuns pertutgadas e na duai perquai betg puspè vegnir mess en
dumonda tras ina avertura dal pass dal Flüela durant l'enviern.
- L'argument ch'il Grischun fetschia ina politica da "baiver e tschivlar" cun la
construcziun da la lingia dal Vereina e cun l'amplificaziun contemporana d'ina via dal
Flüela segira da stad ha chattà l'approvaziun d'in grond dumber da parlamentaris
federals a chaschun da la deliberaziun dal credit per il Vereina en las chombras
federalas. Ina avertura dal pass dal Flüela durant l'enviern confermass uss questas
vuschs e mettess en dubi la credibladad dal chantun Grischun.
- La regenza ha preschentà repetidamain ed en tutta publicitad ch'il pass dal Flüela
vegn a restar serrà durant l'enviern suenter la messa en funcziun da la lingia dal
Vereina. Tant il credit supplementar per la construcziun da la lingia dal Vereina sco er la
contribuziun chantunala al concept da communicaziun per il Vereina èn vegnids
concedids dal cussegl grond resp. da las votantas e dals votants grischuns betg il
davos sin fundament da questa empermischun da la regenza. Er suenter ina ulteriura
examinaziun dals fatgs na resultan nagins motivs che giustificassan ina divergenza da
quest punct da vista da la regenza.
La regenza è conscienta che la serrada dal pass dal Flüela durant l'enviern è
cumbinada er cun dischavantatgs. En la ponderaziun cumplessiva dals interess è ella
pia er pronta da sustegnair la regiun en il rom da sias pussaivladads per schliar ils
problems anc existents. Plinavant è la regenza sa declerada pronta gia en in'autra
occasiun da tegnair avert il pass dal Flüela mintgamai uschè ditg che la segirezza è
garantida e che las lavurs da rumida da la naiv pon vegnir fatgas cun custs
giustificabels. Questa empermischun vala er vinavant. En quest connex duai dal rest
scrudar la cumbinaziun da la tariffa d'enviern resp. da stad per il transport d'autos cun
la serrada d'enviern resp. cun l'avertura da stad dal pass dal Flüela. Las tariffas duain
vegnir fixadas da nov per stagiun. Ins ha entschavì a far ils scleriments correspundents.
Consultaziuns a la confederaziun
Cun il program Interreg promova la UE dapi 1991 la collavuraziun sur ils cunfins.
La regenza beneventa l'ordinaziun Interreg III per ils onns 2000 fin 2006. Il medem
mument constatescha ella che la collavuraziun en il rom da la gruppa accumpagnanta
durant la perioda dal program Interrg II ha gì in resultat satisfacent or dal punct da vista
dal Grischun. Per ils onns 2000 fin 2006 ha la confederaziun permess in credit general
da totalmain 39 milliuns per promover la participaziun svizra a l'iniziativa communabla
per ina collavuraziun sur ils cunfins, transnaziunala ed interregiunala. Ils partenaris
svizzers d'in project Interreg III ston empermetter almain ina prestaziun finanziala
equivalenta. Per il chantun Grischun ha clera prioritad la collavuraziun sur ils cunfins.
Er il sboz per in program da prevenziun encunter il consum da tubac 2001 fin 2005
vegn approvà. In engaschament pli ferm da la confederaziun sin quest sectur è inditgà
en vista a la muntada da las consequenzas sin la sanadad tras il consum da tubac.
Cancer dal lom, malsognas cardiovascularas e malsognas da la respiraziun
chaschunan mintg'onn var 8'000 morts e var 16'000 cas d'invaliditad annunziads.
Cun ils decrets executivs pertutgant la cunvegna davart il traffic terrester tranter la
Svizra e la UE vegn creada la basa legala per realisar la cunvegna. Quella è in dals set
contracts bilaterals ch'èn vegnids sutsegnads da domadus partenaris il zercladur 1999
e ch'il pievel ha acceptà cleramain il matg 2000. La regenza beneventa ils decrets
executivs. Quels cumpiglian ils secturs contingents, admissiun a professiuns sco er
normas tecnicas e socialas.
La cunvegna davart la libra circulaziun è medemamain in contract bilateral. Qua è
vegnida revedida la lescha federala davart la libra circulaziun dal persunal medical.
Cun l'ordinaziun davart la furmaziun supplementara e la renconuschientscha dals
diploms e dals titels da furmaziun supplementara da las professiuns medicalas duain
vegnir decretadas disposiziuns executivas correspundentas. Ellas vegnan da
princip approvadas da la regenza.
En connex cun la cunvegna cun la UE davart la libra circulaziun duai vegnir midada
l'ordinaziun davart la caracterisaziun particulara dals tissis pertutgant las permissiuns
per il commerzi cun tissis. La regenza va d'accord cun las innovaziuns.
Da las regiuns e vischnancas
La regenza approva las revisiuns parzialas da las constituziuns communalas da
San Vittore e da Tinizong-Rona.
La revisiun parziala da la planisaziun locala da Vella vegn approvada, cun
resalvas er quellas da Breil e da Pagig.
Chanzlia chantunala dal Grischun
Gremi: regenza
Funtauna: rg chanzlia chantunala dal Grischun