La fin d'avrigl 2000 è vegnida messa en funcziun la stgala da peschs tar l'ovra electrica La Punt suenter in temp da construcziun da bunamain in onn. Suenter ina interrupziun da 38 onns pon las litgivas da lai puspè muntar dal lai da Constanza a lur plazzas da frega originalas en il Rain anteriur e posteriur.
Cun quai è bain reussì in pass decisiv per salvar la litgiva da lai. Ils butins en la nassa mussan che var 280 litgivas da lai e 500 litgivas d'ual han gia muntà la stgala da peschs dapi l'avust da quest onn. La construcziun ch'ha custà pressapauc sis milliuns francs ha gì success.

Il project grond "stgala da peschs"
La stgala da peschs tar l'ovra electrica La Punt è bain la construcziun la pli custaivla da questa spezia en Svizra. Il project è vegnì finanzià da la Patvag Ovras electricas SA cun in agid considerabel da la confederaziun e dal chantun. Cun amplifitgar la via naziunala tranter Cuira e La Punt è l'uffizi federal da las vias s'obligà l'onn 1987 da surpigliar ina participaziun da 50 pertschient dals custs per la stgala da peschs ch'eran vegnids stimads quella giada sin 5.2 milliuns.
Il project ch'ha obtegnì la permissiun l'onn 1999 cumpiglia la stgala da peschs cun in indriz per dotar l'aua, ina turbina da dotaziun sco er in rastè ed in indriz per nettegiar il rastè. Ils custs totals muntan sin var sis milliuns francs. Suenter in'examinaziun detagliada èn ins sa decidids d'integrar in uschenumnà passagi a sfessa (passagi Vertical-Slot). Quest passagi modifitgà d'in batschigl a l'auter è vegnì sviluppà en l'America dal nord e vegn applitgà pli e pli er en Europa. Ses avantatgs envers ils sistems tradiziunals èn incontestads. Las paraids tranter ils singuls batschigls han ina sfessa verticala che traversa tut l'autezza dal batschigl. Il letg dal batschigl è cuvrì cun crappa, uschia che la spertadad dal current è zunt reducida giusum. Il passadi a sfessa è perquai adattà er per spezias da peschs che na san betg nudar bain e per peschs pitschens.
La stgala da peschs a la vart sanestra dal mir da fermada surmunta la differenza d'autezza considerabla da dudesch meters. Ella consista da 56 batschigls cun ina lunghezza da min- tgamai trais meters ed ina largezza da 2.1 meters. Ultra da quai èn integrads trais batschigls per far la paussa cun ina lunghezza da sis meters. La differenza d'autezza tranter ils batschigls importa 20 cm. La stgala da peschs è concepida per ina quantitad d'aua da 525 liters per secunda. En la part inferiura vegn fatga affluir l'aua dotada, uschia ch'ins po cuntanscher in effect carmalant optimal a l'entschatta da las stgala da peschs. Cun dotar permanentamain il traject dal Rain tranter il mir da fermada e la centrala cun trais meters cubics per secunda vegni garantì ch'ils peschs piglian la via tras il traject ch'era fin uss savens sitg ed arrivian fin tar la stgala da peschs.

La stgala da peschs ha success
Per pudair examinar il funcziunament da la stgala da peschs han ins integrà ina nassa en la part superiura. L'evaluaziun da fin uss dals butins en la nassa tras il survegliader da pestga principal han mussà cleramain che la stgala da peschs funcziuna e che numerusas litgivas da lai e d'ual han surmuntà quella. Totalmain han ins registrà var 280 litgivas da lai e 500 litgivas d'ual dals 10 d'avust fin ils 24 d'october. Ils butins en la nassa permettan ultra da quai da far deducziuns impurtantas davart las migraziuns ed il stadi dals peschs. Schebain che las emprimas litgivas da lai arrivan gia il mais avust a La Punt, entschaiva la migraziun principala vers ils lieus da frega evidentamain pir vers la fin da settember. La migraziun da frega da la litgiva d'ual, che metta ses ovs bler pli baud, culminescha dentant gia l'avust u il settember. La grondezza da las litgivas da lai è impressiunanta. Il pesch il pli grond ch'ins ha tschiffà fin uss ha cuntanschì ina lunghezza da stgars 90 cm ed in pais dad 8.3 kg.
Ils butins fermamain augmentads suenter las auazuns dals 6 d'avust e dals 13 d'october da quest onn inditgeschan che tras las auazuns massivas, litgivas d'ual pli pitschnas èn vegnidas tratgas giu per il flum. Cun uschenumnadas migraziuns da cumpensaziun emprovan ils peschs d'arrivar pli spert pussaivel puspè en lur spazi da viver original.
Areguard la remigraziun dals peschs ch'han mess ovs vegnan elavuradas novas soluziuns ensemen cun l'ovra electrica. Sco emprima mesira impurtanta han ins anticipà la svidada dal batschigl per far la revisiun dal november al matg. Quest'anticipaziun ha l'avantatg che las consequenzas da la svidada n'èn strusch pli da sentir en la part inferiura dal Rain alpin e che las litgivas da lai che remigreschan ston spetgar be curt temp en il batschigl. Ils peschs giuvens pon passar libramain dasper las turbinas.

Il program da salvament per la litgiva da lai
La litgiva da lai fiss prest s'extinguida l'entschatta dals onns 80. Il svilup dramatic da l'effectiv pon ins perseguitar a moda impressiunanta cun agid dals butins da peschs da frega ch'èn vegnids fatgs sut il mir da fermada a Domat. Igl è d'engraziar a l'iniziativa da la conferenza interchantunala d'autorisads per la pestga al Lai da Constanza (IBKF) e dals posts spezialisads per la pestga al Rain alpin, ch'ins ha pudì salvar il pesch il pli fascinant da nossa regiun. La fin dals onns 70 han ins renconuschì ils motivs ils pli impurtants per la perdita da l'effectiv e realisà pass per pass mesiras da promoziun. Tar las mesiras las pli impurtantas tutga l'introducziun da restrenscher il butin en la pestga sin il Lai da Constanza, la constituziun d'in program cumplessiv da tratga secundara sco er l'eliminaziun dals impediments a la migraziun en ils affluents. La construcziun da la stgala da peschs tar l'ovra electrica La Punt è segiramain in mument decisiv sin questa via.

Revalitaziun dals spazis da viver dals peschs
En la pestga daventi pli e pli enconuschent ch'igl è be pussaivel da mantegnair e promover effectivs cun bleras spezias, sch'i reussescha da mantegnair, revalitar u recuperar auas natiralas. La protecziun da las spezias è perquai stretgamain colliada cun la protecziun dal spazi da viver. En il traject grischun dal Rain alpin è il dumber da spezias da peschs sa reducì ils davos 100 onns da 20 sin nov spezias. La litgiva da lai represchenta numerusas autras spezias da peschs ch'èn medemamain periclitadas (p.ex. litschala, striola, nas). La perdita da las spezias è vegnida chaschunada per gronda part tras la perdita dals spazis da viver natirals. Ils flums en las vals han savens ina construcziun aritifiziala u èn fermamain donnegiads tras autras intervenziuns. Ils davos trajects natirals sa chattan per exempel be anc en la regiun umida tranter Vaz sut e Mastrils. La colliaziun da las auas lateralas cun il Rain alpin manca per gronda part. L'exempel da la litgiva da lai mussa quant impurtanta ch'ina colliaziun intacta tranter ils spazis da viver è. La revitalisaziun e la colliaziun tranter ils spazis da viver dals peschs èn pia las incumbensas las pli urgentas per promover ils effectivs dals peschs.
Las stentas dals davos onns per revitalisar las auas èn da valitar a moda positiva (p.ex. amplificaziun dal flum a Favugn). La cumissiun interchanunala da las regenzas Rain alpin, en la quala èn represchentads tut ils cunfinants cun il Rain, sustegna questas stentas. Sias intrapresas han per finamira da coordinar ils differents interess d'utilisaziun dal Rain alpin e da resguardar ils aspects ecologics a moda commensurada. La protecziun e l'utilisaziun duain star en equiliber en il futur.
Pertutgant la revitalisaziun da las auas da peschs vegnan messas novas prioritads er en la nova lescha chantunala da pestga che va en votaziun ils 26 da november 2000. En il futur duain vegnir mess a disposiziun dapli meds finanzials per meglierar il spazi da viver per ina fauna da peschs zunt variada.

Gremi: Inspecturat da chatscha e pestga dal Grischun
Funtauna: rg Inspecturat da chatscha e pestga dal Grischun