Navigation

Inhaltsbereich

Incumbensa Mengotti concernent las elecziuns da la dretgira chantunala e da la dretgira administrativa

Sessiun: 22.10.2008
Il 1. da schaner 2009 entra la nova organisaziun giudiziala en vigur. Tant per la dretgira chantunala sco er per la dretgira administrativa prevesa quella mintgamai tschintg derschadras e derschaders en uffizi cumplain. Il cussegl grond ha elegì las derschadras ed ils derschaders en la sessiun da zercladur 2008. Elegend l'organ giudizial chantunal suprem èsi fitg impurtant da tegnair quint da las relaziuns linguisticas e culturalas dal chantun Grischun. A chaschun da las elecziuns da la dretgira chantunala n'èsi displaschaivlamain betg vegnì elegì ina derschadra u in derschader che sa talian. En il passà èsi adina puspè vegnì rendì attent a questa mancanza, saja quai en ils rapports da las dretgiras u da la cumissiun da giustia, saja quai en connex cun il tractament da la lescha davart l'organisaziun giudiziala (LOG) u da la lescha da linguas. Che la giustia duess esser tuttina per tuts, quai cumenzà gia tar la premissa che la dretgira chapeschia la lingua che vegn discurrida da las persunas che tschertgan dretg.

A chaschun da las ultimas elecziuns èn ponderaziuns politicas stadas pli impurtantas che ponderaziuns linguisticas e culturalas, e quai malgrà che las dretgiras chantunalas stuessan adina decider en moda independenta, sulettamain tenor la lescha e tenor il dretg, senza vegnir influenzadas da las partidas politicas. En dumondas da la giurisdicziun na dastgan las instanzas giudizialas surordinadas, il parlament, la regenza, las autoritads administrativas u las partidas ni far prescripziuns ni dar instrucziuns a las dretgiras.

L'art. 16 LOG regla la procedura electorala. L'al. 1 da questa disposiziun prevesa che la cumissiun dal cussegl grond ch'è cumpetenta per la giustia (CGS) publitgeschia uffizialmain las plazzas da derschadras e da derschaders che vegnan libras. Tenor l'al. 2 da la medema disposiziun ha la CGS alura d'examinar las candidatas ed ils candidats areguard lur qualificaziun professiunala e persunala e da far ina recumandaziun per mauns dal cussegl grond.

A chaschun da las ultimas elecziuns ha la CGS qualifitgà sedesch candidatas e candidats sco adattads en il senn da la lescha. Otg da questas candidatas e da quests candidats èn s'annunziads per la dretgira chantunala, trais dad ellas e dad els savevan talian. La conferenza da las presidentas e dals presidents ha alura fixà la clav per reparter ils mandants tenor las partidas politicas ed ha tramess ils singuls dossiers d'annunzia a las fracziuns politicas correspundentas per las laschar far ina selecziun sco er ina proposta per mauns dal cussegl grond. Tras quest proceder è ida a perder la survista generala concernent l'equiliber dals uffizis giudizials.

Questa situaziun è spezialmain nuncunvegnenta, perquai che la lescha da linguas dal chantun Grischun, ch'il pievel ha approvà pir dacurt, prescriva il suandant en l'art. 3 (princips): "Las linguas uffizialas dal chantun vegnan applitgadas en la legislaziun, en l'applicaziun dal dretg ed en la giurisdicziun. Mintga persuna po sa drizzar a las autoritads chantunalas en ina lingua uffiziala da sia tscherna."

Quai premetta dentant er che las autoritads chantunalas chapeschian la lingua.

Er ad ina dretgira fan questas elecziuns in nausch servetsch, perquai ch'ina dretgira è dependenta da derschadras e da derschaders cumpetents che discurran la medema lingua sco las persunas che tschertgan dretg, e quai cun l'intent da promover objectivamain ina meglra cultura giuridica.

Da ponderar dat er il fatg che las persunas che candideschan per quests posts impurtants ston s'exprimer a favur d'ina partida. Cas cuntrari n'han ellas naginas schanzas da vegnir elegidas, cumbain ch'ellas avessan las cumpetenzas professiunalas e linguisticas.

Qua tras incumbensain nus la regenza d'examinar pli detagliadamain l'organisaziun da las elecziuns da las dretgiras chantunalas, da rapportar en chaussa al cussegl grond e da preschentar propostas concretas. En quest connex sto vegnir examinada en spezial la procedura electorala che duai pussibilitar che las linguas e che las culturas sajan represchentadas meglier en las duas dretgiras chantunalas.

Cuira, ils 22 d'october 2008

Mengotti, Augustin, Marti, Arquint, Berther (Sedrun), Bezzola (Zernez), Blumenthal, Bondolfi, Brandenburger, Caduff, Candinas (Rabius), Casutt, Caviezel (Pitasch), Christoffel-Casty, Darms-Landolt, Dermont, Fallet, Fasani, Giovanoli, Hartmann (Champfèr), Jäger, Jenny, Keller, Koch, Kollegger, Montalta, Niederer, Noi-Togni, Parolini, Pedrini, Peer, Perl, Pfister, Plozza, Righetti, Stiffler, Tenchio, Thöny, Thurner-Steier, Toschini, Troncana-Sauer, Vetsch (Pragg-Jenaz), Zanetti, Grendelmeier


Resposta da la regenza

Cun la missiva dals 30 da matg 2006 ha la regenza suttamess al cussegl grond in sboz per optimar l'organisaziun giudiziala chantunala (refurma da la giustia; carnet nr. 6/2006-2007, paginas 457 ss.). En quest connex ha ella er controllà e per part reglà da nov l'organ electoral e la procedura electorala sco er las premissas d'elegibladad concernent la dretgira chantunala e concernent la dretgira administrativa (cf. paginas 490 fin 492 e 495 s.). Il cussegl grond ha tractà quest project en la sessiun d'avust 2006 ed ha deliberà ils differents relaschs ubain unanimamain ubain mo cun paucas cuntravuschs (PCG 2006-2007, 28 s.). Ils singuls relaschs e las singulas disposiziuns da la refurma da la giustia èn entrads en vigur en etappas tranter il 1. da schaner 2007 ed il 1. da schaner 2009. En la sessiun da zercladur 2008 èn las commembras ed ils commembers da la dretgira chantunala e da la dretgira administrativa vegnids elegids dal cussegl grond per la perioda d'uffizi 2009 fin 2012, e quai per l'emprima giada tenor las novas disposiziuns da procedura e d'organisaziun.

Tenor l'art. 3 da la constituziun chantunala èn las trais linguas naziunalas ed uffizialas dal chantun equivalentas. Quai vala er per las proceduras davant las dretgiras chantunalas (cf. art. 3, 7 ed 8 da la lescha da linguas). Sin basa da las prescripziuns giuridicas ston la dretgira chantunala e la dretgira administrativa avair la cumpetenza linguistica necessaria, per che las persunas che tschertgan dretg possian sa drizzar a las dretgiras en ina da las trais linguas uffizialas e per ch'i saja garantì ch'ellas vegnian chapidas là correctamain e ch'ellas survegnian ina sentenzia en la lingua tschernida. Questa cumpetenza linguistica minimala n'è betg mo avant maun tar la dretgira administrativa, mabain er tar la dretgira chantunala, sco quai che las duas dretgiras conferman expressivamain. Las prescripziuns linguisticas na pretendan numnadamain betg che mintga gruppa linguistica stoppia esser represchentada d'ina commembra u d'in commember da lingua materna. Il cussegl grond ha desistì expressivamain d'integrar ina premissa d'elegibladad correspundenta en la lescha davart l'organisaziun giudiziala ed en la lescha da linguas (PCG 2006-2007, 224 ss., 335 e 509 s.).

Igl è in grond giavisch da la regenza che las linguas naziunalas ed uffizialas sajan represchentadas adequatamain a la dretgira chantunala ed a la dretgira administrativa. Quest giavisch vegn sustegnì er da las duas dretgiras chantunalas. Percunter è la regenza da l'avis ch'i na saja betg adequat e ch'i na sa cunvegnia betg cun las finamiras da las refurmas da la giustia da valitar pli fitg la cumpetenza linguistica che la qualificaziun persunala e professiunala da las derschadras e dals derschaders. Sin basa dal fatg che la grondezza da las duas dretgiras è pitschna e sin fundament da la prescripziun da l'art. 57 da la lescha davart il cussegl grond (proporz da las partidas) restrenschess ina tala prescripziun legala considerablamain la schelta da candidatas e da candidats che adempleschan las grondas pretensiuns che vegnan fatgas a magistratas ed a magistrats. Suenter ch'il cussegl grond ha refusà – per quests motivs – pir dacurt propostas correspundentas, na datti actualmain nagins motivs per la regenza da giuditgar da nov la situaziun.

Sco resumaziun poi vegnir constatà che la cumpetenza linguistica è garantida tant a la dretgira chantunala sco er a la dretgira administrativa e ch'i n'èn resultads nagins problems fin ussa. Perquai propona la regenza da refusar l'incumbensa.

14 da schaner 2009