Cun in grond dumber d'occurrenzas e da projects è vegnì regurdà quest onn als origins da l'emprim stadi independent sin territori grischun. L'onn 1524 han la Lia Grischa, la Lia da la Chadé e la Lia da las Diesch Dretgiras sigillà ina Brev da federaziun ed uschia fundà il Stadi liber da las Trais Lias. Quest stadi liber è sa sviluppà pli tard al chantun Grischun actual. A la fin da l'onn da giubileum tira la Regenza grischuna ina bilantscha positiva.

Cun passa 400 occurrenzas en tut las regiuns linguisticas e cun 12 projects guarda il chantun Grischun enavos sin in onn da giubileum multifar. «La fusiun da las Trais Lias avant 500 onns è stada epocala ed influenzescha fin oz la vita da las Grischunas e dals Grischuns», declera il cusseglier guvernativ Jon Domenic Parolini en vista a las activitads da giubileum multifaras. Ellas han gì la finamira da rinforzar la conscienza per l'istorgia en il Grischun e da promover la convivenza.

Set Bundstags cun caracter festiv
Ils Bundstags eran las radunanzas las pli impurtantas dal Stadi liber da las Trais Lias e l'instanza politica suprema. Durant l'onn da giubileum han il chantun Grischun, sias vischnancas sco er las baselgias chantunalas laschà reviver ils Bundstags en tut las regiuns linguisticas e n'han uschia betg mo regurdà a l'istorgia, mabain er festivà tradiziuns, resguardond er il preschent ed il futur. Il program ha purschì referats e discussiuns, gronds cortegis da festa, martgads animads, visitas guidadas, inscenaziuns da teater e bler auter pli.

«Stgazis grischuns» splenduran en il Museum retic
Dal matg fin l'october è il museum mobil cotschen stà en gir sco chombra da stgazis rullanta tras il Grischun ed ha preschentà fatgs captivants ed infurmativs davart l'istorgia e la cultura dal chantun e da sias abitantas e ses abitants. En mintga lieu da fermada da la turnea èn las visitadras ed ils visitaders stads envidads il di da la rimnada, da vegnir cun lur stgazis persunals e d'als trametter sin viadi sco emprest. En ina curuna da figurinas engrondida èn vegnids exponids ils objects rimnads e lur istorgias che han mussà exemplaricamain, tge che las Grischunas ed ils Grischuns collian cun esser da chasa, cun il Grischun e cun la patria. Circa 160 objects emprestads da Grischunas e Grischuns èn stads da viadi cun il museum mobil. Ils stgazis rimnads resplendan anc fin la fin da mars 2025 en l'exposiziun speziala «allià e collià – 500 onns Stadi liber da las Trais Lias» en il Museum retic.

Numerusas activitads per rinforzar la conscienza per l'istorgia
Er differentas publicaziuns significativas gidan a rinforzar la conscienza per l'istorgia. Sco ovra principala istorica e scientifica per il giubileum vala il «Atlas da l'istorgia dal Grischun 1524–2024». Plinavant è vegnida realisada in'ediziun da la Brev da federaziun dals 23 da settember 1524 cun ina translaziun en lingua moderna e cun in commentari. Il cumenzament da l'onn 2024 ha in carnet spezial da la Terra Grischuna orientà en moda cumplessiva davart ils eveniments istorics. Punctualmain per il giubileum han l'Archiv dal stadi dal Grischun e la Fundaziun da funtaunas da dretg svizra publitgà online tut ils protocols dals Bundstags dals onns 1567 fin 1797. Il cumenzament da zercladur ha gì lieu a Malögia ina dieta scientifica davart la Brev da federaziun e davart l'istorgia dal Stadi liber en il context svizzer ed internaziunal. Ils resultats da questa dieta duain vegnir publitgads l'onn proxim. La Societad istorica dal Grischun ha preschentà in tom spezial cun cas da dretgira dals ultims 500 onns, e GraubündenViva envida da cuschinar recepts istorics.

Plinavant ha il gieu al liber «1524» preschentà en moda artistica la situaziun pretensiusa, en la quala las Grischunas ed ils Grischuns sa chattavan quella giada tranter «l'imperatur da l'Ost» ed in duca incalculabel a Milaun. Differentas persunas dal champ cultural sco er istoricras ed istorichers han medemamain contribuì al program da giubileum spess ed al han enritgì cun lur puncts da vista. L'arranschament d'emprender «Sin ils fastizs da las Trais Lias» ed il gieu auditiv «L'ultim dragun» sa drizzan als uffants ed als giuvenils e mettan a disposiziun temas istorics per la scola.

In grond engraziament a tuttas ed a tuts ch'èn sa participads
Il chantun Grischun guarda enavos sin in onn da giubileum multifar e tira in facit positiv. La Regenza engrazia cordialmain a las numerusas persunas che han regurdà cuminaivlamain al Stadi liber da quella giada ed a sia influenza che dura fin oz.

Ulteriuras infurmaziuns davart il giubileum chattais Vus sut https://500.gr.ch. Ina resumaziun da las activitads da giubileum inclusiv cifras stat ultra da quai a disposiziun sco video: LINK

Fotografia:

© Mattias Nutt

Infurmaziuns:

• President da la Regenza dr. Jon Domenic Parolini, schef dal Departament d'educaziun, cultura e protecziun da l'ambient, tel. +41 81 257 27 01 (cuntanschibel da las 10.30 fin las 11.30), e‑mail Jondomenic.Parolini@ekud.gr.ch
• Daniel Camenisch, manader dal project general 500 onns Stadi liber da las Trais Lias, tel. +41 78 659 63 60 (cuntanschibel da las 11.00 fin las 14.00), e‑mail camenisch@vinavant.ch