Politica da linguas da la Confederaziun e dal chantun Grischun: la via a la lescha da linguas
Fin l'onn 2007 eri exclusivamain chaussa da las vischnancas da determinar la lingua uffiziala sin plaun communal en il chantun Grischun. Tras la lescha da linguas ch'è entrada en vigur il 1. da schaner 2008 vegnan las linguas da scola e las linguas uffizialas regladas da nov sin plaun chantunal; uschia er la promoziun finanziala da las minoritads linguisticas rumantsch e talian.
Pretensiuns ch'il chantun duaja intervegnir per proteger ils differents territoris linguistics en il Grischun tras ina lescha van enavos fin a l'emprima mesadad dal 20avel tschientaner. Las differentas intervenziuns (1948, 1979/1980, 1980/1981 tras la Lia Rumantscha; 1985 tras la regenza grischuna) han dentant fatg naufragi pervia da la dumonda cuntraversa dal princip territorial (resguard da la cumposiziun linguistica tradiziunala d'in territori). L'onn 1987 ha la regenza installà ina «gruppa da lavur per las regiuns linguisticas dal Grischun» e l'ha surdà l'incumbensa d'elavurar mesiras concretas per proteger las linguas rumantsch e talian ch'èn periclitadas pli e pli fitg, sco er d'examinar las premissas per ina lescha da linguas. L'onn 1994 ha la gruppa da lavur preschentà il rapport final, il qual ha renunzià ad ina lescha da linguas chantunala cumplessiva. Sco reacziun a quest rapport han differentas regiuns e vischnancas dal territori linguistic rumantsch deliberà uschenumnads «reglaments davart la lingua uffiziala» che han reglà la lingua uffiziala e la lingua da scola en las vischnancas respectivas. La promoziun da linguas – ch'è vegnida recumandada da la gruppa da lavur – è vegnida integrada en la lescha chantunala per promover la cultura (1997).
A chaschun da la segunda revisiun da l'artitgel davart il dretg da linguas (art. 116 vCF) èn il princip da la chapientscha sco er las cumpetenzas da sustegn da la Confederaziun per mantegnair e per promover il rumantsch ed il talian vegnids integrads l'onn 1996 en la constituziun federala (CF). Il medem mument è il rumantsch vegnì declerà sco lingua parzialmain uffiziala da la Confederaziun (lingua uffiziala en il contact cun persunas che discurran rumantsch sco emprima lingua). Cun l'intent da proteger las linguas naziunalas ha pir la nova constituziun federala (ch'è en vigur dapi il 1. da schaner 2000) obligà ils chantuns da respectar la cumposiziun linguistica convenziunala dals territoris e da resguardar las minoritads linguisticas tradiziunalas (princip territorial) sco er da mantegnair e da promover il rumantsch ed il talian (cf. art. 70 CF «Linguas»).
La nova constituziun chantunala (CC; en vigur dapi il 1. da schaner 2004) determinescha il tudestg, il rumantsch ed il talian sco linguas chantunalas ed uffizialas equivalentas en il chantun Grischun. Il dretg da linguas è reglà detagliadamain, ed il chantun e las vischnancas èn obligads da mantegnair e da promover activamain il rumantsch ed il talian sco er da respectar il princip territorial (cf. art. 3 CC «Linguas»).
Tras la nova constituziun federala e chantunala ha il dretg da linguas pia survegnì per l'emprima giada ina basa constituziunala. Per realisar l'incumbensa constituziunala è alura vegnida elavurada ina lescha da linguas (LLing) cun la finamira da rinforzar la trilinguitad chantunala e da consolidar la conscienza per tala, da mantegnair e da promover las linguas minoritaras rumantsch e talian sco er da sustegnair il rumantsch cun mesiras spezialas (cf. art. 1 LLing).
Ultra da la promoziun finanziala da las minoritads linguisticas (chapitel III art. 11 – 15; avant en la lescha per promover la cultura) regla la lescha da linguas chantunala (2008)er il diever da las linguas chantunalas uffizialas tras las autoritads chantunalas e tras las dretgiras (chapitel II art. 3 – 10), attribuescha las vischnancas e regiuns als territoris linguistics e fixescha la collavuraziun dal chantun, cur ch'i sa tracta da determinar lur linguas uffizialas e lur linguas da scola (chapitel IV art. 16 – 17 «linguas uffizialas»; art. 18 – 21 «linguas da scola»; sco era art. 22 -25).
Sin plaun federal èn la lescha e l'ordinaziun da linguas entradas en vigur l'onn 2010.