Il schaner 2023 è la publicitad vegnida a savair da l'existenza d'in monument emblidà, ch'ils naziunalsocialists avevan plazzà sin il santeri Daleu a Cuira. Las retschertgas dad SRF han mussà ch'i sa tracta d'in mausoleum per schuldads tudestgs ch'èn morts en Svizra durant l'Emprima Guerra mundiala. Quest mausoleum è vegnì installà l'onn 1938 cun il consentiment da las autoritads localas e renovà l'onn 1955 – pia ditg suenter la Segunda Guerra mundiala.
Cumpareglià cun las duas guerras mundialas sezzas è l'epoca tranter las guerras mundialas – cun excepziun d'intginas lavurs preliminaras – betg anc elavurada sistematicamain en la perscrutaziun istorica en il Grischun. Il mausoleum naziunalsocialistic (rescuvrì) sin il santeri Daleu a Cuira è dentant mo in da numerus indicaturs che mussan, ch'il faschissem ed il naziunalsocialissem han laschà enavos fastizs en noss chantun e ch'i existivan tensiuns tranter resistenza e simpatias. Ulteriurs puncts – d'ina glista betg cumpletta – pon vegnir menziunads:
- Ils lungs cunfins dal Grischun cun l'Italia faschistica e cun l'Austria, ch'è vegnida integrada l'onn 1938 en il «Terz Reich», ed uschia las stretgas colliaziuns da nossa populaziun e da nossas autoritads cun quests pajais.
- Il process giudizial a Cuira cunter David Frankfurter che ha mazzà il favrer 1936 a Tavau il manader da la gruppa svizra da la Partida naziunalsocialistica Gustloff, e ch'è vegnì condemnà ad in chasti maximal – accumpagnà da propaganda naziunalsocialistica massiva.
- Las dunnas ed ils uffants che avevan supplitgà invanamain las autoritads per agid, perquai ch'ellas avevan pers lur dretg da burgaisas tras la maridaglia cun umens esters, persequitads dal reschim faschistic respectivamain naziunalsocialistic. Qua tras eran las dunnas ed ils uffants medemamain vegnids surlaschads a la persecuziun ed a l'exterminaziun.
- L'arrivada clandestina, l'occupaziun e la domiciliaziun dals perscrutaders da la Germania naziunalsocialistica, che han lavurà ed eran per part responsabels tar la HOVAG (pli tard Ems-Chemie). Cun lur savida davart substanzas chemicas e sistems d'armas han els mess il fundament per il success economic da l'interpresa che vegniva subvenziunada da quel temp cun daners publics.
Cun sia incarica d'elavurar las mesiras repressivas per motivs da provediment ha la Regenza grischuna mussà ch'in tal project po vegnir realisà en moda exemplarica. Pervia da l'impurtanza dal temp tranter las guerras e pervia da l'effect che tscherts eveniments han fin en noss temp dad oz, para in'elavuraziun istorica dad esser inditgada.
Las sutsegnadras ed ils sutsegnaders dumondan perquai la Regenza, sch'ella è pronta:
- da prender – en collavuraziun cun la citad da Cuira – l'iniziativa per mantegnair e per contextualisar il mausoleum sin il santeri Daleu a Cuira per infurmar e per sensibilisar la populaziun;
- da surdar l'incarica e da finanziar ina perscrutaziun independenta ed interdisciplinara dal temp tranter las guerras en il Grischun e da sias consequenzas per il temp suenter la guerra.
Cuira, ils 15 da favrer 2023
Hofmann, Schneider, Danuser (Cuira), Atanes, Bachmann, Bardill, Baselgia, Biert, Bischof, Bleuler-Jenny, Cahenzli-Philipp (Vaz Sut), Dietrich, Furger, Gansner, Gartmann-Albin, Gredig, Hoch, Kreiliger, Mani, Mazzetta, Müller, Nicolay, Pajic, Perl, Preisig, Rettich, Righetti, Rusch Nigg, Rutishauser, Spagnolatti, von Ballmoos, Zaugg-Ettlin