Sursaissa-Cuort, fotografia enturn 1900. Carta postala, Archiv TMG

"Der Mensch hat ein Grundbedürfnis nach Erinnerung. Sie stützt sich wesentlich auf Orte und Objekte."

Leitsätze zur Denkmalpflege in der Schweiz, 2007

(Trad. TMG: "L'uman ha in basegn fundamental da regurdientschas. Quellas sa basan principalmain sin lieus ed objects." )

Las perditgas materialas e lur valur da regurdientscha
Per ils motivs ils pli differents han ils umans attribuì da vegl ennà ina valur particulara a tschertas perditgas materialas da lur passà. Motivs per mantegnair e per tgirar questas perditgas eran l'utilisabladad permanenta, ina valur materiala u artistica particulara, la cuntinuaziun d'ina tradiziun ubain il cuntegn simbolic persunal u cuminaivel, religius u politic da tals objects.

Il pionier da la tgira da monuments dal Grischun en il 19. tschientaner
L'istorgia da la tgira da monuments e da l'archeologia scientifica en il Grischun cumenza l'onn 1851 cun il scienzià d'art prussian, barun Ferdinand von Quast. En viadi per l'Italia ha el scuvert las restanzas architectonicas da la baselgia da son Steffan a Cuira. Curt suenter ha Quast publitgà sias observaziuns ed è s'engaschà per exchavaziuns conscienziusas, cun l'intent da salvar il palantschieu da mosaic da la baselgia, il qual datava da l'antica tardiva.

Il cumenzament da l'inventarisaziun dals monuments d'art e dals monuments culturals en il chantun Grischun è d'engraziar al perscrutader turitgais Arnold Nüscheler. Sco emprim carnet da sia retscha davart las baselgias da la Svizra ha el publitgà l'onn 1864 Das Bistum Chur. Johann Rudolf Rahn (1841–1912), il renumà bab da l'istorgia d'art svizra, ha scrit l'onn 1872 l'emprima monografia scientifica davart in monument d'art dal Grischun, numnadamain davart las picturas dal palantschieu sura da la baselgia da son Martin a Ziràn. Las publicaziuns da Rahn han influenzà la perscrutaziun da l'istorgia d'art fin al cumenzament dal 20. tschientaner.

Cun la fundaziun da la Societad patriotica per la conservaziun da monuments d'art istorics – che ha survegnì curt suenter il num Societad svizra per la conservaziun da monuments d'art istorics – ha cumenzà l'onn 1880 la tgira da monuments sin plaun federal. La societad aveva la finamira da cumprar ovras d'art ed antiquitads sco er da restaurar monuments d'art istorics ch'eran periclitads dad ir en muschna. Uschia ha questa societad per exempel concedì l'onn 1882 ina contribuziun per mantegnair la baselgia da son Gieri a Razén cun sias picturas muralas dal temp medieval.

Perscrutaziun ed inventarisaziun da la cultura architectonica grischuna en il 20. tschientaner
La restauraziun la pli impurtanta durant l'emprim quart dal 20. tschientaner è stada quella da la catedrala a Cuira sut la direcziun da l'architect Walther Sulser e da Christianus Caminada, ch'è stà pli tard uvestg da Cuira. En quest connex èn per part er vegnidas fatgas retschertgas archeologicas.

Il giurist tudestg Erwin Poeschel (1884–1965) è stà l'emprim che ha gì durant in temp pli lung l'incumbensa da perscrutar e d'inventarisar la cultura d'art en il Grischun. Sias ovras èn fin oz la vista la pli cumplessiva dals monuments d'art dal Grischun sut l'aspect da l'istorgia d'art: Da 1923 fin 1925 èn cumparids ils trais toms grischuns da la retscha Das Bürgerhaus in der Schweiz, l'onn 1929 Das Burgenbuch von Graubünden e da 1937 fin 1948 ils set toms grischuns da la retscha Die Kunstdenkmäler der Schweiz. Ensemen cun Walther Sulser è Erwin Poeschel stà preschent en tut ils lieus da restauraziun e d'exchavaziun impurtants. Cun raschun pon els dus vegnir designads sco ils emprims tgiraders da monuments dal Grischun – anc ditg avant che l'incumbensa è vegnida instituziunalisada l'onn 1960 sin plaun chantunal tar l'uffizi per la tgira da monuments, e che Alfred Wyss (1929–2016) ha cumenzà sia lavur sco emprim tgirader da monuments designà.

Suenter ch'ins era sa concentrà fin lura mo sin edifizis sacrals, signurils e statals, ha Christoph Simonett (1906–1981) – che perscrutava las tradiziuns popularas – mess il focus sin edifizis profans rurals anonims. Sias registraziuns ha el publitgà en dus toms sut il titel Die Bauernhäuser des Kantons Graubünden (1965 e 1968). Questa perscrutaziun è vegnida cuntinuada tras la tgira da monuments dal Grischun, en spezial tras Diego Giovanoli, cun pliras lavurs davart edifizis da l'economia d'acla e d'alp. Ina metoda per inventarisar ils abitadis è vegnida sviluppada dad Alfred Wyss e da Peter Zumthor a maun da Vrin e da Castasegna (publitgada per exempel sut il titel Siedlungs-Inventarisation Graubünden. Castasegna, 1981). Tras quai e tras l'inventarisaziun dals lieus svizzers d'impurtanza naziunala degns da protecziun sin plaun federal (ISOS), che ha cumenzà en il Grischun durant ils onns 1970, èn vegnidas stgaffidas las basas per la perscrutaziun da la gronda part dal patrimoni cultural architectonic.

Extensiun dals champs d'incumbensas da la tgira da monuments
Dapi ils onns 1980 sa focussescha la tgira da monuments la finala er pli e pli fitg sin tipologias architectonicas pli giuvnas. Quai èn ils edifizis specifics da la furmaziun, dal turissem, da l'industria e dal traffic che caracteriseschan decisivamain noss conturns surbajegiads, ma er la cuntrada. L'elavuraziun da las epocas a partir da circa mez dal 19. tschientaner cumenza cun las lavurs dal Inventar der neueren Schweizer Architektur (INSA) davart Cuira e Tavau, cun la perscrutaziun da Leza (Luzi) Dosch davart ils edifizis da la Viafier retica sco er cun Construir, Bauen, Costruire da Robert Obrist, Silva Semadeni e Diego Giovanoli. Vegnidas vitiers èn las contribuziuns dad Isabel Rucki (Das Hotel in den Alpen, 1989), da Conradin Clavuot e Jürg Ragettli (Die Kraftwerkbauten im Kanton Graubünden, 1991) ed – en il rom d'ina exposiziun – dad Arosa. Die Moderne in den Bergen, edì l'onn 2008 da Marcel Just, Christoph Kübler, Matthias Noell e Renzo Semadeni. Ina basa impurtanta per la lavur da la tgira da monuments è er il Bautenverzeichnis 1800–1970 (2005), che Leza Dosch ha elavurà al cumenzament dal nov millenni per incumbensa da la tgira da monuments. Da 1995 fin 2010 han il servetsch archeologic e la tgira da monuments dal Grischun publitgà in rapport annual cuminaivel cun ils rapports ils pli impurtants da lur perscrutaziun e restauraziun.

Sco ils edifizis mussan er las vias da traffic ils svilups socials, politics e tecnics. La confederaziun ha percepì baud l'impurtanza da questas perditgas spezialas dal temp ed ha – medemamain a partir dals onns 1980 – laschà perscrutar e cartar ellas en l'entira Svizra. Ils resultats èn reunids en l'inventari federal da las vias da communicaziun istoricas da la Svizra (IVS).

Tgiraders chantunals da monuments dapi l'onn 1960

• 1960–1978 Alfred Wyss († 2016)
• 1978–2008 Hans Rutishauser
• 2008–2012 Marcus Casutt
• 2012–2014 Giovanni F. Menghini
• Dal 2014 Simon Berger