constituziun chantunala
Il temp dad oz è caracterisà da grondas midadas che portan ton numerusas schanzas sco er numerus ristgs. La midada permanenta porta di per di novas provocaziuns ed è cumbinada cun ina tscherta malsegirezza. Quai che valaiva anc ier per definitiv, po gia esser antiquà damaun. En talas situaziuns basegna la societad in cumpass che mussa la direcziun generala. Quai è ina da las incumbensas d'ina constituziun chantunala. La constituziun grischuna na po dentant betg satisfar pli en la furma actuala a las grondas pretaisas. Ils 28 da settember 1997 vegnan las vischinas ed ils vischins a decider, schebain las lavurs per ina nova constituziun chantunala duain vegnir iniziadas u betg.
Il temp per ina revisiun totala è madir
La constituziun chantunala valaivla datescha da l'onn 1892. Numerus secturs essenzials èn dentant vegnids surpigliads da constituziuns pli veglias. Da lez temp ha l'administraziun chantunala acquistà circa l'emprima maschina da scriver ed ella ha obtegnì l'emprima colliaziun da telefon. Cunquai ch'ils automobils eran anc scumandads en il Grischun, viagiav'ins en charrotscha, a chaval u a pe. Dapi alur è succedida ina midada sociala ernorma che sa manifestescha malgrà pli che 20 revisiuns parzialas be a moda minimala en la constituziun chantunala. Differentas disposiziuns èn daventadas oz obsoletas, autras èn strusch pli chapaivlas pervi da lur cuntegn u pervi da lur formulaziuns. La realitad constituziunala sa differenziescha en plirs puncts dal text constituziunal e secturs impurtants n'èn gnanc cuntegnids u registrads be fragmentariamain. La constituziun chantunala è sco in vestgì vegl che mava sco culà tar la cumpra, che na stat dentant oz bain. Ella ha munglaments pertutgant il cuntegn sco er furmals che ston vegnir eliminads. La necessitad per ina revisiun totala na vegn betg contestada en il cussegl grond ed en la regenza e vegn er cumprovada entras in'expertisa independenta.
Far ina revisiun totala da la constituziun chantunala vul dir da reponderar fundamentalmain il dretg constituziunal existent en tut las parts. Ella dat la pussaivladad da far refurmas ed adattaziuns là, nua che la constituziun valaivla n'è betg pli adequata al temp. I na sa tracta betg d'ina revisiun totala per amur da la revisiun, mobain questa ha la finamira, d'obtegnair ina lescha da basa moderna, chapaivla e manaivla al burgais. I sa tracta pia da rinforzar il cumprovà e d'introducir las novaziuns necessarias.
Tschertas mancanzas da nossa constituziun chantunala pudessan er vegnir eliminadas cun agid da revisiuns parzialas. En questa moda essan nus dentant betg en il cas da sligiar tut ils problems. La constituziun restass ina cuntschadira nuncumpletta. Be ina revisiun totala permetta da crear ina constituziun cumpacta. Be alur datti la pussaivladad da metter en discussiun dumondas da princip statalpoliticas. En quest connex pon tut las vischinas e tut ils vischins exprimer, co els vulan furmar lur stadi pertutgant las incumbensas publicas, l'organisaziun da las autoritads sco er lur dretgs ed obligaziuns. "L'identitad" che vegn elavurada uschia furma il punct da partenza da l'identificaziun da las burgaisas e dals burgais cun il chantun. Ella rinforza l'identitad dal chantun en sia diversitad.
Eventuals secturs da refurma
La revisiun totala da la constituziun chantunala ha per mira da garantir per il futur la libertad d'agir da tut ils stgalims statals e da crear la basa per sligiar ils problems futurs. Per quai motiv na dastga la revisiun betg sa cuntentar be cun adattaziuns furmalas e linguisticas. Midadas dal cuntegn sin differents secturs èn indispensablas. Senza vulair preschentar soluziuns sa tracti da discutar las sequentas dumondas en il rom da las lavurs da revisiun:
Èn las cumpetenzas repartgidas a moda optimala sin ils differents staglims statals (chantun, regiun, vischnanca)? Ultra da questa e da sumegliantas dumondas pertutgant l'organisaziun statala sa tracti er anc da la collavuraziun en las regiuns sco er sur il cunfin dal chantun or (cun ils chantuns/vischnancas cunfinants/as e cun l'exteriur).
Pussibilitescha l'organisaziun administrativa dal chantun en il futur a mintga stgalim d'accumplir effizientamain e raziunalmain las incumbensas sin lur sectur da cumpetentas? En quest connex esi da menziunar sco chavazzins las corporaziuns da vischnancas e las aglomeraziuns.
Lubescha l'urden da cumpetenzas tranter pievel, parlament e regenza ina procedura democratica ed en il medem temp objectiva e confurma al temp? Po il pievel s'exprimer davart tut las dumondas impurtantas? I sa tracta da secturs sco condecisiun dal pievel en dumondas administrativas (referendum administrativ), la pussaivladad dal referendum encunter singulas disposiziuns da la lescha (referendum constructiv), il referendum facultativ da lescha u dal sistem electoral.
Ils principis da l'urden da finanzas duain vegnir resumads en la constituziun. Quai pertutga l'acquisiziun, l'administraziun ed il diever dals daners publics.
Incontestà è il basegn da revisiun da l'organisaziun giudiziala dal Grischun. Las lavurs persuenter èn gia vegnidas instradadas independentamain da la revisiun totala da la constituziun chantunala.
Condecisiun dal pievel è garantida
L'elavuraziun d'in sboz da la constituziun duai vegnir surdada ad ina cumissiun d'experts che duai tegnair quint da la diversitad linguistica, culturala, geografica e politica da noss chantun. En ina vasta procedura da consultaziun pon tut las burgaisas ed ils burgais interessads s'exprimer vers quest sboz. Cun ulteriuras mesiras vegn garantida plinavant l'infurmaziun permanenta da la populaziun. Questa procedura garantescha ina constituziun chantunala manaivla al burgais che vegn purtada da tuts.
Cun l'actuala decisiun da princip na vegn dentant betg cumprà il "giat en il sac", pertge che davart la nova constituziun ha il pievel da decider obligantamain en ina votaziun. Quel po decider alur libramain, schebain il resultat preschentà correspunda a sias ideas e sch'el vul acceptar la constituziun u sch'el vul refierer quella.

Crear buna premissas
Il medem mument cun la dumonda da princip duain vegnir creadas cundiziuns generalas favuraivlas per ina buna reussida dalla revisiun totala e quei cun introducir pussaivladads differenziadas da s'exprimer. Persuenter sto vegnir adattada la constituziun valaivla. Quai è l'object dal segund project.
Sco recumandà en l'expertisa independenta proponan il cussegl grond e la regenza da pussibilitar uschè numnadas votaziuns da variantas. Tar questa procedura pon ils votants decider en votaziuns separadas davart variantas pertutgant singuls artitgels.
Tar l'acceptaziun da questa revisiun pudess per exempel vegnir preschentada als votants la dumonda per in remplazzament dal referendum obligatori da lescha entras il referendum factulativ da lescha u questa da la partiziun da l'administraziun a moda separada sco varianta.
La disposiziun proponida è caracterisada d'ina gronda flexibilitad. Uschia tegna ella quint al fatg che la procedura da votaziun optimala po anc pir vegnir fixada, cura ch'il text da la constituziun è enconuschent. La procedura proponida pussibilitescha a las vischinas ed als vischins ina manifestaziun libra e vardaivla da l'opiniun. Ella porta al pievel dapli dretgs da cooperaziun, cunquei ch'ins po s'exprimer en votaziuns separadas davart novaziuns dispitaivlas.
Ton la decisiun da princip per la revisiun totala da la constituziun chantunala sco er l'adattaziun da la procedura èn vegnidas beneventadas cleramain dal cussegl grond e da la regenza e valan la paina da vegnir sustegnidas. Ina nova constituziun chantunala che tegna quint da las pretaisas socialas, economicas e giuridicas furma ina buna basa per sligiar ils problems actuals e futurs. En num da la regenza e dal cussegl grond intimesch jau Vus da gidar a rinforzar il Grischun cun in "Gea"persvadent per ils dus projects e da demussar ch'il Grischun è "en buna constituziun".
Cusseglier guvernativ dr. Peter Aliesch
Schef dal departament da giustia, polizia e sanitad dal Grischun
Jahr: 1998