Poster d'exposiziun «In Artitgel explosiv: il regal da la pulvra da sajettar» sco PDF
Questa pagina d'internet è ina part da l'exposiziun «Il Grischun e la Constituziun federala» en l'edifizi dal cussegl grond a Cuira. Visualisaziuns instructivas fan endament, tge che l'introducziun da la Constituziun federala ha signifitgà per il Grischun e co ch'il chantun da muntogna è s'integrà en il giuven stadi federal svizzer. L'exposiziun è accessibla publicamain durant las sessiuns d'avust, d'october e da december 2023 dal Cussegl grond, mintgamai da las 08.30 fin las 12.00 e da las 14.30 fin las 18.00.
La nova Constituziun federala aveva delegà a la Confederaziun il dretg exclusiv da producir e da vender pulvra da sajettar. Curt suenter èn suandadas las mesiras da realisaziun. Gia il december 1848 è il Cussegl federal sa drizzà als chantuns cun in vast catalog da dumondas davart la producziun da pulvra da sajettar. En il Grischun devi mo in manaschi: la fabrica da pulvra da sajettar «Pulvermühle» a Cuira, ch'era vegnida construida a partir da l'onn 1842 da Peter Theodor Marin (1818-1864). Da maniera sumeglianta sco tar la duana e tar la posta era la Confederaziun interessada da surpigliar ils stabiliments da Marin e d'als eventualmain laschar manar vinavant dal giuven impressari en il rom d'ina fittanza u d'ina patenta. Agens edifizis ha l'administraziun federala construì pir pli tard.
L'emprim han ins stuì sclerir la capacitad e la valur dals stabiliments. Marin stimava la valur a 30 000 guldas (circa 48 000 francs), senza la «indemnisaziun che jau hai da bun per la perdita da mias entradas precedentas segiras». In tschert temp ha Marin empruvà da manar la fabrica sco fittadin tenor las prescripziuns dal nov administratur federal per la pulvra da sajettar. Ma quai n'ha betg funcziunà ditg. La finala hai dà in process sut la cumpetenza dal nov Tribunal federal – ils emprims derschaders federals eran vegnids elegids ils 17 da november 1848. Marin, che aveva l'impressiun da vegnir tractà da maniera ordvart malgista, ha schizunt laschà stampar ses plant cunter il Cussegl federal.
Il Tribunal federal ha la finala concedì a Marin ina indemnisaziun da 26 000 francs. Quai era la valur stimada per ils bains immobigliars e per ils stabiliments da producziun. Per la perdita d'entradas e da gudogns n'ha Marin survegnì nagina cumpensaziun. Dal 1858 fin il 1976 ha la Confederaziun manà la fabrica da pulvra da sajettar a Cuira en atgna reschia. Ella po vegnir visitada anc oz.
Legendas
- Las dumondas dal Cussegl federal davart la pulvra da sajettar als chantuns svizzers: modalitads da l'indemnisaziun, capacitads da las fabricas da pulvra da sajettar, quantitads da producziun. Las respostas èn cuntegnidas en in'expertisa chantunala ed en la brev dal possessur da la fabrica da pulvra da sajettar Marin.
- La fabrica federala da pulvra da sajettar a Cuira en sia extensiun cumpletta. Las parts las pli veglias (edifizi dal rotur 1, chasa d'abitar 14) eran vegnidas construidas da Peter Theodor Marin. Cun producir pulvra naira exista il privel d'explosiun. La repartiziun dal process da producziun sin plirs edifizis pli pitschens duai minimar las ristgas.
- Tras l'artitgel 38 da la Constituziun federala survegn la Confederaziun la cumpetenza unica da producir e da vender pulvra da sajettar (pulvra naira). L'artitgel n'è betg stà contestà en il Grischun.
- L'artitgel 39 descriva las finanzas federalas. En la quarta posiziun vegnan numnadas las entradas da l'Administraziun da la pulvra da sajettar. Il fatg che tala è vegnida attribuida pli tard al Departament da finanzas mussa, che ponderaziuns finanzialas èn bain stadas pli impurtantas che consideraziuns militaras, cura ch'il regal da la pulvra da sajettar è vegnì endrizzà.
- Decretar leschas davart il regal da la pulvra da sajettar è chaussa dal Cussegl naziunal e dal Cussegl dals chantuns. L'emprima lescha – la Lescha federala davart il regal da la pulvra da sajettar – è vegnida deliberada gia ils 5 da matg 1849.