Poster d'exposiziun «Cun la Constituziun federala en la moderna - er en il grischun» sco PDF

Questa pagina d'internet è ina part da l'exposiziun «Il Grischun e la Constituziun federala» en l'edifizi dal cussegl grond a Cuira. Visualisaziuns instructivas fan endament, tge che l'introducziun da la Constituziun federala ha signifitgà per il Grischun e co ch'il chantun da muntogna è s'integrà en il giuven stadi federal svizzer. L'exposiziun è accessibla publicamain durant las sessiuns d'avust, d'october e da december 2023 dal Cussegl grond, mintgamai da las 08.30 fin las 12.00 e da las 14.30 fin las 18.00.

La Constituziun federala dal 1848 ha mess il crap da fundament per l'organisaziun politica svizra sco quai ch'ella exista anc oz: separaziun da las pussanzas, participaziun democratica dals burgais, dretgs da libertad, federalissem. Tgi che dat dentant in sguard pli exact a la constituziun, vesa svelt ch'ella sto esser vegnida elavurada en gronda prescha. Ponderaziuns pragmaticas e cumpromiss tranter ils chantuns han giugà ina gronda rolla. L'emprima part reglescha surtut:

• Las relaziuns dals chantuns tranter pèr e cun la Confederaziun:
  Ils chantuns restan suverans, uschenavant che la Constituziun federala na restrenscha betg lur cumpetenzas. Suenter las experientschas da la Guerra da la Lia separatista han els survegnì il scumond da far in cun l'auter cunvegnas da "caracter politic". La politica exteriura è chaussa da la Confederaziun. Las constituziuns dals chantuns ston vegnir "garantidas" (acceptadas) da la Confederaziun. Bler spazi dovra l'organisaziun dal militar: la collavuraziun gia existenta vegn rinforzada fermamain. Ins introducescha il servetsch militar obligatoric.
• Posta, dazis, mesiras e pais, munaida, regal da pulvra:
  Questas incumbensas statalas surpiglia la Confederaziun. Ils dazis interns vegnan abolids. Uschia datti per l'emprima giada in spazi economic svizzer unitar, in "martgà communabel" cun ina valuta. La regulaziun da las finanzas da las instituziuns federalas era colliada cun l'obligaziun da surpigliar intginas incumbensas: en emprima lingia duevan ellas vegnir cuvertas cun ils retgavs dals dazis e da l'administraziun da la posta. En il Grischun han las dumondas davart il dazi dà da discutar il pli fitg, pertge ch'ina gronda part da las finanzas chantunalas vegniva cuverta cun questas entradas duanarias.
• La posiziun dals burgais, lur dretgs politics e lur dretgs da libertad:
  Egualitad davant la lescha, garanzia dal dretg da burgais (el na po betg vegnir revocà), garanzia dal dretg da votar en dumondas federalas e chantunalas, libertad da domicil (danor per gidieus), dretg da celebrar il servetsch divin, libertad da pressa, libertad d'uniun, libertad da petiziun. In pau a l'ur è menziunada en connex cun la libertad da domicil era la libertad da commerzi. Cumpareglià cun la situaziun avant e cun ils stadis vischins eran quai progress enorms. Ord vista odierna paran las libertads savens restrenschidas. Il fatg ch'ils artitgels respectivs valevan senza resalva mo per ils burgais masculins sa chapiva per ils contemporans da sasez e na vegniva betg tematisà.

La segunda part menziunescha las instituziuns enconuschentas ed anc oz existentas dal stadi federal e lur cumpetenzas:

• Sco "pussanza suprema" vegn fundada ina Assamblea federala cun duas chombras parlamentaras, inspirada da l'exempel american. Il Cussegl naziunal sco represchentanza dal pievel dueva vegnir elegì dal pievel da l'entira Svizra, sin 20'000 "olmas" devi in cusseglier naziunal. Il Grischun ha pudì nominar 4 dals 111 cussegliers naziunals. Il Cussegl dals chantuns dueva, sco represchentanza chantunala, sa cumponer da dus commembers. En il Grischun vegnivan quels elegids dal Cussegl grond. La novaziun decisiva cumpareglià cun l'anteriura Dieta federala era ch'ils commembers dal Cussegl naziunal e dal Cussegl dals chantuns na votavan betg pli tenor las instrucziuns da lur chantuns.
• Sco "autoritad suprema executiva e directiva da la Confederaziun" vegn fundà in Cussegl federal cun set commembers cun ils medems dretgs, inspirà dal temp helvetic (1798-1803). Durant quel avevi numnadamain gia dà in "directori" cun 5 resp. 7 commembers. L'emprim cusseglier federal grischun è stà Simeon Bavier (1825-1896, cusseglier federal 1878-1882). L'organisaziun da l'executiva è per uschè dir ina spezialitad svizra: ins la chatta strusch insanua auter en l'entir mund.
• "Per la giurisdicziun, uschenavant che quella stat en la cumpetenza da la Confederaziun", vegn fundà in Tribunal federal cun 11 commembers. Er in Grischun vegn tschernì: Johann Rudolf Brosi (1801-1877). El era a medem temp commember dal Cussegl naziunal. Schebain che la separaziun da las pussanzas funcziunava sin plaun instituziunal, na funcziunava ella dentant anc ditg betg dapertut sin plaun persunal.
• La Chanzlia federala vegn menziunada separadamain; ella è l'emprima instituziun da l'administraziun federala. Il nov stadi federal aveva ils emprims onns anc structuras fitg schlancas. En l'administraziun centrala lavuravan per franc damain che 100 persunas.
• La "sedia da las autoritads federalas" è daventada la citad da Berna. Fin il 1848 avevan ils chantuns directurs da Turitg, Berna e Lucerna manà alternantamain las fatschentas dal stadi federativ e la Dieta federala sa radunava en in turnus en quests lieus.

La terza ed ultima part pertutga la revisiun da la Constituziun federala – ina pussaivladad che aveva mancà fermamain en il contract constituziunal federal dal 1815. Cun determinar che 50'000 votants pudevan pretender ina revisiun totala han ins fatg l'emprim pass vers la democrazia directa ch'è dentant vegnida amplifitgada a moda pli extendida pir il 1874 (referendum) ed il 1891 (iniziativa dal pievel). Malgrà tut las mancanzas è sa furmà grazia a la Constituziun federala in sistem che pudeva reagir a moda dinamica sin las sfidas da la moderna. Betg ditg suenter èn sa sviluppadas la legislaziun federala e las instituziuns federalas.

"Nagin auter chantun n'è stà tutgà pli profundamain dad ella [la Constituziun federala] ch'il Grischun", manegia Peter Metz en ses "Handbuch der Bündner Geschichte". Co vegn Metz a questa constataziun? Igl era evident che la Constituziun grischuna vertenta dal 1820 n'era betg cumpatibla cun la Constituziun federala: qua valeva numnadamain la maioritad da las vischnancas giudizialas e betg quella dals burgais. Per ina revisiun da la constituziun duvravi schizunt ina maioritad da dus terzs da las vischnancas giudizialas – in obstachel prest insurmuntabel. Per dar la "garanzia" ad ina Constituziun chantunala pretendeva la Confederaziun dentant che la maioritad absoluta dals votants stoppia pudair decider davart ina revisiun.

Ils onns 1820 e 1830 avevi dà ina stagnaziun massiva da las refurmas en il Grischun. Malgrà numerusas emprovas n'eri betg reussì da realisar ina revisiun che avess restrenschì la pussanza da las vischnancas che funcziunavan sco "pitschens chantuns". Suenter il 1848 èsi stà cler ch'ins stueva prender per mauns insatge. Las tractativas en connex cun la constituziun grischuna progredivan vinavant mo plaun. Il Grischun ha sinaquai suttamess a l'Assamblea federala l'entschatta dal 1853 ina constituziun cumplettada mo levamain. E quella è alura vegnida refusada tant dal Cussegl dals chantuns sco era dal Cussegl naziunal – ina situaziun ordvart penibla. Ma suenter èsi ì svelt: ins ha elavurà il 1853 in nov sboz constituziunal che las vischnancas giudizialas han approvà gia ils 30 da november 1853. Questa giada ha l'Assamblea federala dà la garanzia ed uschia è il primat da las vischnancas stà surmuntà. La suveranitad sa basava ussa sin "la collectivitad dal pievel" (art. 1) e la constituziun ha pudì vegnir sviluppada vinavant tenor las pretaisas dal temp.

Legendas

1. La Constituziun federala en in'egliada: en ina sort da vopna èn resumads tut ils 114 artitgels ed ils set artitgels da las disposiziuns transitoricas da la Constituziun federala dals 12 da settember 1848. Ils contemporans eran conscients dal fatg che la nova constituziun era in grond pass e l'entschatta d'ina nova èra. L'artist da Soloturn Lorenz Lüthy ha deditgà ses dissegn a plima al Cussegl federal.
2. La "Chasa grischa" enturn il 1832 a Cuira. Il monument da Vazerol n'è anc betg erigì. Qua sa radunavan ils onns 1840 e1850 tut ils gremis che stuevan examinar la Constituziun federala: il Cussegl pitschen, la cumissiun dal Cussegl grond ed il Cussegl grond.
3. Dal 1807 fin il 1878 è sa radunà qua, en l'anteriura sala da festa da la "Chasa grischa" sut la vopna dals Salis tut da stretg, il Cussegl grond dal Grischun, a la fin cun 71 commembers (fotografia enturn il 1925).
4. L'emprim tom da la "Raccolta ufficiale delle leggi", cumparì il 1857. El cumenza cun la Constituziun federala dal 1848 e la Constituziun chantunala dal 1854. Uschia han las constituziuns definitivamain chattà la via en il mintgadi politic e giuridic.