"Vinavant cun forza cumplaina" reflectescha l'atmosfera euforica da partenza ch'ha accumpagnà il progress tecnic durant il temp da l'industrialisaziun. Edifizis industrials dal 19. e 20 tschientaner furman perquai er in punct central dal di dal monument avert 1999. Cun agid da las vias istoricas da traffic cun lur infrastructura da vias, lur punts e lur posiziuns decisivas per il traffic pon ins reconstruir la stretga colliaziun da traffic ed energia en il decurs dal temp.
Il Grischun cun purschida variada
Cun 5 excursiuns e 4 objects singuls vegn purschida en il Grischun ina schelta attractiva da monuments da construcziun.
Regiun Surselva: Cuira - Mustér (excursiun 1)
La viafier retica organisescha in viadi spezial cun ina cumposiziun istorica dal tren. Ins po guardar la lingia da viafier da La Punt-Glion ch'è vegnida construida 1900-1903 sco er il traject da Glion a Mustér, construì 1912.
Regiun Partenz: Cuvlignas - Aschera - Crusch - Sievgia (excursiun 2)
Ovras electricas dal Grischun, centrala da Cuvlignas
L'emprima staziun da l'excursiun è la visita en la centrala principala da las ovras electricas dal Grischun a Cuvlignas. En quai che reguarda la tecnica e l'architectura èn ils edifizis che l'architect renumà Nicolaus Hartmann ha construì 1923 perditgas imposantas da la construcziun d'ovras electricas en il Grischun.
Punt sur la chavorgia da Salgina, Aschera
La punt ad artgs ch'è vegnida construida 1929-1930 en betun tenor ils plans da l'inschigner da construcziun renumà Robert Maillart è vegnida distinguida 1991 tras la "American Society of Civil Engineers" sco segn caracteristic internaziunal da l'art d'inschigners. La punt è vegnida restaurada durant ils davos onns cun la pli gronda tgira pussaivla e confurm a l'original.
Mulin Lietha & Cia, Crusch
L'ovra electrica dal mulin da 1889 proveda sper l'agen mulin per part anc oz las vischnancas da Crusch, Sievgia e Fanas cun electricitad. La tschiffada da l'aua en la chavorgia datescha da l'onn 1910.
Centrala secundara da las ovras electricas dal Grischun, Sievgia
L'ovra creada 1994 da l'architect Conradin Clavuot ha obtegnì plirs premis d'architectura. Sco in spelm gigantic sa preschenta l'edifizi da betun natiral sin l'insla da traffic. El cuntegna exclusivamain maschinas. En la centrala secundara a Sievgia vegn transfurmada l'electricitad ord la rait da distribuziun dals conducts a distanza per vegnir distribuì regiunalmain.
Regiun Puschlav: Lago Bianco-Brusio (excursiun 3)
Ils implants da las ovras electricas da Brusio tutgan tar ils pli vegls dal chantun e cumpiglian centralas e mirs da fermada en il stil grischun. Remartgabel èn il mir da fermada dal Lago Bianco e la centrala Palü da l'architect Nicolaus Hartmann, construida 1927. Sco ina tur stat ella sin ina collina en la Val Palü. Ina teleferica sutterrana collia Cavaglia cun Palü. La viafier dal Bernina è vegnida concepida sco tramway e dovra perquai sin tscherts trajects il trassé da la via dal Bernina ch'era quella giada anc giuvna (1860).
Regiun Bergiaglia: Centrala da Löbbia e mir da fermada Albigna (excursiun 4)
Las ovras electricas da la Bergiaglia èn vegnidas construidas tranter 1954 e 1961 da la citad da Turitg. Remartgabla è la centrala sur terra a Löbbia, ed il local da turbinas sutterran a Castasegna è imposant. Ils chaviertgs en il mir da fermada paran d'esser catedralas. L'opposiziun cunter ils emprims plans d'engrondiment dal stgalim da la Bergiaglia ha chaschunà la protecziun da la cuntrada dals lais da l'Engiadin'auta.
Regiun Schons, Valragn, Mesauc (excursiun 5)
Las vias commerzialas da l'entschatta dal 19. tschientaner per las charrotschas ed ils chars da martganzia èn per part anc oz mantegnidas en lur furma oriunda. En quai che pertutga l'istorgia, la cuntrada e la construcziun da vias valan ellas sco monuments da construcziun da l'art d'inschigners d'emprima qualitad.
Cuira
Edifizi d'administraziun da la viafier retica
L'edifizi d'administraziun da la viafier retica è l'edifizi il pli significativ da l'architect Nicolaus Hartmann il giuven en l'uschenumnà stil indigen grischun. La sala dal cussegl administrativ e la stanza da la direcziun èn munidas da tavladira da schember ritgamain profilada, la stanza da sesidas è picturada cun ina curnisch da Christian Conradin.
Poschiavo-Aino
Cumplex da mulins
Ad Aino sa chatta in cumplex artisanal interessant da l'emprima mesadad dal 19. tschientaner. Anc oz èn mantegnids il mulin da graun, ina fuschina, ina resgia cun ses equipament cumplet dal temp preindustrial, il chanal dal conduct d'aua fatg da grondas plattas da crap sco er ina veglia plazza da lavar respectiva.
Schnaus
Uffizina istorica dals frars Giger
Sur la vischnanca da Schnaus sa chatta la veglia fravgia d'arader d'Arnold Giger (1843-1908) ch'aveva emprendì constructur da resgias e da mulins. Durant quasi tschient onns èn vegnids construids qua ils uschenumnads "araders da Schnaus" ch'el aveva sviluppà. Tgi che visita l'uffizina mecanica sa smirveglia da tut quai ch'ins ha pli baud pudì metter en moviment sulettamain cun la forza da l'aua (roda d'aua e 156 m suga d'atschal) per construir ils araders tschertgads.
Tumein
Mulin da graun, chavorgia dal mulin
L'ual da Tumein ha tenor il formular da dumbraziun dal pievel e dals manaschis da 1834 mess en funcziun tschintg mulins ed ina resgia. Il mulin da graun "Mühletobel" è vegnì construì 1889 dal basat dal possessur actual ed è stà cuntinuadamain en funcziun fin 1955. L'intern dal mulin è anc mantegnì en ses stadi original ed intermediescha ina viva impressiun d'in manaschi da mulin.
Program da sonda, ils 11 da settember 1999
Regiun Surselva: Cuira-Mustér (excursiun 1)
Direcziun: Gion Rudolf Caprez e Marc Antoni Nay
Partenza: Return:
da Cuira 10.00 da Mustér 15.15
da Favugn 10.05 fermada tar la
punt da Russein
da Domat 10.10 arriv a La Punt 16.45
da La Punt 10.15 arriv a Domat 16.50
arriv a Mustér 12.35 arriv a Favugn 16.55
temps a libra disposiziun arriv a Cuira 17.00
Bigliet spezial valaivel davent da Cuira: frs. 25.-
uffants frs. 12.50
uffants cun carta da famiglia gratuit
naginas ulteriuras reducziuns; bigliets pon ins cumprar en il tren.
L'annunzia sut il chavazzin "Denkmalzug" sut il numer da telefon 081/633 10 67 è necessaria.
Regiun Partenz: Cuvlignas - Aschera - Crusch - Sievgia (excursiun 2)
Direcziun: Conradin Clavuot, Hans Kästli, Christian Hansemann, Jürg Lietha, Peter Mattli, Markus Valaulta
Cuvlignas centrala OE 09.00 - 10.30
Aschera, punt da Salgina 11.00 - 11.45
Temp sur mezdi a libra disposiziun
Crusch, mulin Lietha & Cia. 14.00 - 15.15
Sievgia, centrala secundara OE 15.30 - 16.30
Regiun Puschlav: Lago Bianco-Brusio (excursiun 3)
Direcziun: Hansjürg Gredig, Jürg Ragettli
L'arriv è pussaivel cun la viafier retica u cun l'auto privat:
Lieu da scuntrada avant la staziun Bernina-ospiz 11.00
Viadi a pe tar il mir da fermada Lago Bianco e vinavant fin Alp Grüm
Evt. gentar ad Alp Grüm 12.30
Viadi a pe tar la centrala OE Palü 14.00
Visita da la centrala OE Palü 14.30
Viadi cun la teleferica da galaria tar la centrala Cavaglia e visita da la centrala
Fin da la visita 16.00
Return, davent da Cavaglia 16.17 u 16.42
arriv Bernina-ospiz 16.48 u 17.08
Regiun Bergiaglia: Centrala da Löbbia e mir da fermada Albigna (excursiun 4)
Direcziun: Andreas Fasciati
Ins sto s'annunziar tar la tgira da monuments dal chantun GR (tel. 081 257 27 92).
Lieu da scuntrada: fermada da l'auto da posta a Löbbia a las 10.11 (arriv auto da posta; prender cun sai proviant, bunas stgarpas).
Viadi fin là sin agens custs.
Als participants vegni mess a disposiziun material d'infurmaziun.
Regiun Schons, Valragn, Mesauc (excursiun 5)
Direcziun: Diego Giovanoli, Arne Hegland, Paolo Mantovani
Ins sto s'annunziar tar la tgira da monuments dal chantun GR (tel. 081 257 27 92). Là survegnis Vus las infurmaziuns davart il program sco p. ex. il lieu da scuntrada, l'ura da partenza, il pretsch e.u.v.
Cuira
Direcziun: Andreas Bott e dr. Hans Rutishauser
Girs, cumenzament a las 10.00 e 14.00, lieu da scuntrada: entrada principala, via da la staziun.
La visita è sulettamain pussaivla en il rom da las duas visitas guidadas.
Poschiavo-Aino
Direcziun: Urbano Beti e Thomas Meyer
Visitas guidadas en tudestg e talian. Cumenzament a las 10.30 e 14.00
Plazzas da parcar èn signalisads sin la via maistra
Schnaus
Direcziun: Ueli Giger
Visitas guidadas: Cumenzament a las 10.00 e 13.30, lieu da scuntrada: sper l'object, observar la signalisaziun a partir da la via chantunala
Tumein
Direcziun: Felix Jörimann
Visitas guidadas: cumenzament a las 14.00 e 15.30, reuniun tar la funtauna sin la plazza da vischnanca, pussaivladads da parcar tar la chasa communala e la chasa da scola primara.
Di dal monument avert - in event internaziunal!
Dapi 1994 organisescha il post naziunal d'infurmaziun per il mantegniment da bains culturals (NIKE) en collavuraziun cul ils posts da la tgira da monuments e dals servetschs archeologics dals chantuns per la Svizra il di dal monument avert ch'ha lieu en l'entira Europa. Las "Journées européennes du Patrimoine" che Jack Lang, da quel temp minister da cultura en Frantscha, ha inizià l'onn 1984 han gì spert grond success. Dapi 1991 vegnan quels dis sustegnids dal cussegl d'Europa, quest onn vegnan els realisads en 46 pajais. En Svizra pon ins ir a guardar circa 200 objects en tut ils chantuns, accumpagnà da visitas guidadas e programs generals. La gasetta ritgamain illustrada per il di dal monument avert cun tut las infurmaziuns impurtantas (temps d'avertura, visitas guidadas e texts introductivs) davart las occurrenzas po vegnir empustada gratuitamain tar il post naziunal d'infurmaziun da bains culturals, Moserstrasse 52, 3014 Berna, tel. 031-336 71 11, fax 031-333 20 60, e-mail: nike-kultur@bluewin.ch.
Gremi: tgira da monuments dal Grischun
Funtauna: rg tgira da monuments