En il rom da la construcziun dal nov stabiliment giudizial Cazas Tignez ha il Servetsch archeologic dal chantun Grischun stuì exchavar l'onn 2016 l'anteriur santeri dal stabiliment. Las retschertgas ch'èn vegnidas publitgadas l'onn 2019 permettan ina invista differenziada da las relaziuns da viver da quella giada e dal stadi da sanadad da persunas ch'èn vegnidas internadas per forza. Ussa regorda ina tavla da bronz a las persunas pertutgadas da mesiras repressivas per motivs da provediment e da plazzaments administrativs en il stabiliment Realta.

Sco reacziun a la povradad derasada fermamain è sa sviluppà en Svizra durant il 19. tschientaner in sistem da l'agid sfurzà. Quella giada vegniva la povradad considerada pli fitg che ozendi sco consequenza d'in cumportament sbaglià e betg sco resultat da relaziuns structuralas, economicas u politicas. Umans, dals quals il stil da viver divergiava da la norma giavischada u ils quals n'eran betg en cas da finanziar sezs lur custs da viver ed eran pervia da quai ina chargia per la famiglia u per la vischnanca, ristgavan da vegnir internads sfurzadamain en instituziuns sco chasas da correcziun e chasas da povers (plazzament administrativ).

La chasa da correcziun Realta
Sut quest aspect è vegnida construida a Cazas a partir da l'onn 1854 la «Chasa da correcziun chantunala Realta» ed è vegnì installà in agen santeri per las persunas internadas defunctas dal nov stabiliment. A maun dals registers tradids da la chasa da correcziun èn enconuschents ils nums ed ulteriuras datas da bleras persunas ch'èn mortas durant lur temp en la chasa da correcziun e ch'èn vegnidas sepulidas là. Las funtaunas mussan in vast spectrum da persunas internadas sfurzadamain cun dunnas ed umens da tuttas duas confessiuns, da differentas vegliadetgnas ed er da provegnientschas extrachantunalas. Ellas vegnivan caracterisadas sco «negligentas», sco «mitschafadias» u sco «vagantas». Da bel principi aveva la chasa da correcziun ultra da quai ina «partiziun da narramenta» per persunas che pativan d'ina malsogna psichica. Il santeri è vegnì duvrà fin curt suenter l'onn 1910 ed el è vegnì bandunà il pli tard ils onns 1930.

Retschertga archeologica dal santeri dal stabiliment
En il rom da la construcziun dal nov stabiliment giudizial Cazas Tignez ha il Servetsch archeologic dal chantun Grischun stuì far l'onn 2016 ina retschertga archeologica dal santeri istoric dal stabiliment. A chaschun da questa exchavaziun da salvament èn vegnidas chattadas 103 baras sepulidas. Las retschertgas ch'èn vegnidas fatgas silsuenter e publitgadas l'onn 2019 en in studi scientific han pussibilità per l'emprima giada da valitar en moda pli differenziada eventuals motivs corporals sco er effects dal plazzament administrativ respectivamain da la collocaziun administrativa en il «stabiliment da narramenta». Uschia èn vegnids dilucidads da l'archeologia novs aspects dal provediment sfurzà, che n'eran fin lura – pervia da la tradiziun istorica – strusch vegnids resguardads.

Lieu commemorativ per persunas pertutgadas
Ussa che las retschertgas èn terminadas regorda in lieu commemorativ modest en vischinanza da l'anteriur santeri dal stabiliment da correcziun Realta a las persunas pertutgadas da mesiras repressivas per motivs da provediment ed a las persunas pertutgadas da plazzaments administrativs. Il chantun Grischun presta cun quai in'ulteriura contribuziun impurtanta a favur d'ina elavuraziun cumplessiva da questas praticas che han consequenzas fin oz. «La malgiustia che las victimas da mesiras repressivas per motivs da provediment han subì, na pon ins natiralmain betg reparar cun quai, ma il lieu commemorativ permetta da sa regurdar e da francar la regurdientscha al lieu dal fatg.» ha ditg Jon Domenic Parolini, il schef dal Departament d'educaziun, cultura e protecziun da l'ambient, al qual è vegnida confidada la retschertga.

Ins sto partir dal fatg che gia sulettamain en il stabiliment Realta èn stadas pertutgadas tut en tut fin 1500 persunas durant quest lung temp dals onns 1855 fin 1981, durant ils quals «plazzaments administrativs» en il stabiliment Realta eran pussaivels. La discussiun critica davart questa tematica, ch'è vegnida promovida dal chantun Grischun durant ils ultims onns, sco er plirs studis scientifics, pliras exposiziuns spezialas ed ils lieus commemorativs duain gidar che questas persunas sco er lur disgrazia e lur suffrientschas na vegnian betg emblidadas.

Fotografia agiuntada:

Infurmaziuns:

• cusseglier guvernativ dr. Jon Domenic Parolini, schef dal Departament d'educaziun, cultura e protecziun da l'ambient, tel. +41 81 257 27 01, e‑mail Jondomenic.Parolini@ekud.gr.ch
  
• dr. Thomas Reitmaier, archeolog chantunal, manader dal Servetsch archeologic dal Grischun, tel. +41 81 257 48 60, e‑mail Thomas.Reitmaier@adg.gr.ch
• lic. fil. Sandro Decurtins, substitut da l'archivari dal stadi, Archiv dal stadi dal Grischun, tel. +41 81 257 28 02, e‑mail Sandro.Decurtins@sag.gr.ch
• Padruot Salzgeber, directur dal Stabiliment giudizial Realta, Uffizi per l'execuziun giudiziala dal Grischun, tel. +41 81 257 46 00, e‑mail Padruot.Salzgeber@ajv.gr.ch

Responsabladad: Departament d'educaziun, cultura e protecziun da l'ambient