Oz avant 500 onns, ils 23 da settember 1524, èn las Trais Lias, la Lia Grischa, la Lia da la Chadé e la Lia da las Diesch Dretgiras, s'unidas al Stadi liber da las Trais Lias ed han sigillà la Brev da federaziun. En il decurs dal temp è resultà il chantun Grischun da questa fusiun. Ultra da porscher numerusas activitads per la populaziun grischuna, festivescha la Regenza quest eveniment istoric ensemen cun giasts da la Svizra e da l'exteriur.
Ils 23 da settember 1524 han las Trais Lias fusiunà e furmà da là davent in construct statal independent sco er tschentà il crap da fundament per il chantun Grischun dad oz. Perditga da quest eveniment dat la Brev da federaziun. Quai è in document, vid il qual pendan ils sigils da las Trais Lias sco er quels dal signur da Razén e da l'avat da Mustér. Pli tard è vegnì vitiers anc l'uvestg da Cuira. Oz vegn il document tegnì en salv en l'Archiv dal stadi dal Grischun. Sia disposiziun la pli impurtanta prevesa, che nagina Lia na dastga cumenzar ina guerra senza il consentiment da las autras. Plinavant garantescha la Brev da federaziun l'agid ed il sustegn vicendaivel, la protecziun da las vias ed il commerzi liber. Las unitads centralas en las Trais Lias èn las vischnancas giudizialas cun in'atgna giurisdicziun. En cas da dispitas èn previsas proceduras da mediaziun. Tut quai vegn concludì senza limitaziun temporala «per adina».
Gia dapi ditg era il Grischun, sco lieu allià, collià cun la Confederaziun. L'onn 1799 è il Stadi liber vegnì integrà sfurzadamain en la Republica helvetica ed a partir dals 10 da mars 1803 fa il Grischun, sco chantun, part da la Svizra. Quella giada era la Svizra anc ina federaziun da stadis cun grondas cumpetenzas per ils chantuns. Ina politica exteriura autonoma n'era dentant betg pli pussaivla.
La Regenza festivescha ensemen cun giasts
A numerusas occurrenzas durant l'onn da giubileum 2024 daventa l'istorgia dal chantun Grischun visibla e perceptibla. Ultra da porscher projects ed activitads en tut las regiuns linguisticas, ha la Regenza dal chantun Grischun envidà per sonda, ils 21 da settember 2024, il Cussegl federal, giasts da l'exteriur vischin, dals chantuns vischins sco er numerusas represchentantas e numerus represchentants da differentas instituziuns grischunas a l'occurrenza da giubileum si Lantsch.
Suenter il bainvegni tras il president da la Regenza Jon Domenic Parolini ha la cussegliera federala Elisabeth Baume-Schneider drizzà ses pled a la Regenza ed als giasts. Silsuenter ha l'intendant dad Origen Giovanni Netzer introducì ils giasts en il teater al liber «1524». Sin la planira auta davant ina culissa spectaculara han las persunas envidadas dastgà giudair la premiera. Arrundada è l'occurrenza vegnida cun in apéro riche ch'è vegnì creà dal topcuschinier Hansjörg Ladurner e ch'è vegnì servì da las emprendistas e dals emprendists spezialists da communicaziun d'hotel da la EHL Scola d'hotellaria Passugg.
Teater al liber «1524»
Il teater al liber dad Origen raquinta da la fundaziun dal Stadi liber il cumenzament dal 16avel tschientaner. Il pajais e la vita dals umans èn exposts a las ambiziuns da pussanza da singulas «Grondas Hansas». In raquintader, che sa basa sin la figura istorica da Gian Travers, guida tras il teater e declera il temp. Sco en in diari regorda el ils eveniments da sia vita che survegnan conturas sin la tribuna. Sin la tribuna sa preschenta in grond ensemble che sa cumpona d'acturas ed acturs laics sco er da profis. En in gieu plain moviment s'occupan las interpretas ed ils interprets da l'istorgia dal Grischun e fan patratgs davart l'avegnir dal Stadi liber e dal chantun posteriur.
La tribuna, ina construcziun filigrana da lain, represchenta in'arena miaivla e furmada en moda natirala. Ina construcziun irregulara cun travs, che paran trianguls che sautan, porta il tetg avert. La chasa da teater mussa da tut las varts vers ina cuntrada intacta.
Ulteriuras infurmaziuns davart il spectacul sco er cartas da prevendita survegnis Vus sut www.origen.ch/theater. Preschentaziuns a partir d'immediat fin ils 12 d'october, mintgamai a las 18.30.
Ulteriuras activitads da giubileum
Las numerusas activitads en tut las regiuns linguisticas duran anc adina e pon vegnir consultadas sut https://500.gr.ch/rum.
Sin la pagina d'internet chattais Vus ultra da quai ina preschentaziun cronologica dals eveniments istorics: https://500.gr.ch/rum/cronologia
Fotografias agiuntadas:
Regenza cumpletta cun Brev da federaziun (fotografia: Mattias Nutt)
Link tar las fotografias da l'occurrenza da giubileum (©Mattias Nutt)
Infurmaziuns:
Dumondas en connex cun las festivitads da 500 onns:
- President da la Regenza dr. Jon Domenic Parolini, schef dal Departament d'educaziun, cultura e protecziun da l'ambient, e‑mail Jondomenic.Parolini@ekud.gr.ch
- Daniel Camenisch, manader dal project 500 onns Stadi liber da las Trais Lias, tel. +41 78 659 63 60, e‑mail camenisch@vinavant.ch
Dumondas en connex cun il teater al liber «1524»:
Responsabladad: Departament d'educaziun, cultura e protecziun da l'ambient