A las abitantas ed als abitants dal chantun Grischun

Stimadas conburgaisas e stimads conburgais
Charas Grischunas e chars Grischuns
Chars giasts en il chantun Grischun

Nus vivain en in temp agità. Nus essan circumdads da crisas ch’èn ina giada dapli, ina giada damain er da sentir en noss chantun. Vitiers vegnan dapertut sin il mund adina dapli forzas che fan stremblir cun parolas extremisticas e teorias da conspiraziun la confidenza en il stadi da dretg, en la politica ed en la democrazia.

In temp agità era quai er avant 500 onns, cura che la Brev da federaziun da Glion ha mess il crap da fundament per la Republica da las Trais Lias, or da la quala è sa furmà pli tard il chantun Grischun. Questa allianza ha empermess fermezza e protecziun ed ina cumparsa unitara envers ils signuradis monarchics vischins. En ella sa manifestava dentant er la voluntad da la glieud da quella giada, da surpigliar atgna responsabladad e da daventar independenta. Questa voluntad è er s’exprimida en la regiun alpina da la Republica da las Trais Lias, tras quai che las vischnancas han pudì cuntanscher gia baud ina ferma posiziun entaifer las structuras feudalas.

Circa il medem temp, al cumenzament da la refurmaziun, hai er dà moviment en l’ierarchia etablida da la Baselgia. L’emprim sa tractavi là da differentas interpretaziuns da la ductrina cristiana. Cun las translaziuns da la Bibla en las linguas popularas era quella per l’emprima giada accessibla per tuttas e tuts. La glieud ha cumenzà a reflectar sezza davart ils cuntegns biblics ed a trair lur atgnas conclusiuns da tals. La rolla e la funcziun da la Baselgia èn vegnidas messas en dumonda. En il Grischun è – il medem mument sco la Brev da federaziun – la pussanza seculara da l’uvestg vegnida restrenschida fermamain, e las vischnancas han survegnì il dretg d’eleger lur plevon. Quai vul dir: Ellas pudevan sezzas decider, sch’ellas vulevan restar tar la veglia cardientscha u surpigliar la nova.

Uschia eri gartegià en il temp da la fundaziun da la Republica da las Trais Lias da tolerar e da permetter differentas persvasiuns religiusas. Pariteticamain existivan vischnancas catolicas sper refurmadas. En blers lieus eri schizunt pussaivel da duvrar la medema baselgia. Quasi 100 onns ha quest temp per gronda part paschaivel durà, fin ch’ils conflicts tranter las grondas pussanzas europeicas han er tschiffà la Republica. Suenter ha il Grischun dentant funcziunà fin la fin da la Republica vinavant en moda paritetica, cun omaduas confessiuns.

La democratisaziun e la refurmaziun fissan strusch stadas pussaivlas senza ina invenziun che ha quella giada midà il mund en moda decisiva: l’invenziun da la stampa da cudeschs.

Tras fegls sgulants e cudeschs stampads e reproducids millis giadas, pli tard tras gasettas e revistas han vasts circuls survegnì access a la furmaziun ed a la savida, quai ch’è da l’autra vart daventà la basa per la democrazia sco furma statala dal futur. Burgais maiorens èn burgais che pon participar a la discussiun. Quai premetta ch’els sajan infurmads. Che nus savain leger, scriver e quintar sa chapescha oz da sez. Per las persunas dal temp modern tempriv è quai stà in nov e grond progress.

Bainchapì eran tant la furmaziun sco er la democrazia durant in lung temp quasi exclusivamain chaussa dals umens. Fin ch’igl è daventà standard, ch’er mattas e dunnas dastgavan ir a scola, èn dentant passads dapli che 300 onns. Ed ulteriurs 150 onns èn passads fin l’onn 1971, cura ch’ils umens grischuns e svizzers han vuschà per il dretg da votar da las dunnas ed han finalmain permess er a las dunnas da decider davart temas politics.

Sco menziunà al cumenzament: Er oz vivain nus puspè en in temp agità. Terror, guerras, clima, moviments da fugia, fom, inflaziun – crisas s’emplunan sco nivels d’urizi smanatschants. Davart tut quests temas curseschan bleras differentas raquintaziuns ed interpretaziuns. Tschertezzas cumenzan a balluccar. Er la confidenza en la democrazia, las medias, la politica ed il stadi da dretg vegn adina puspè messa sin diras provas.

Quests svilups stattan en connex cun ina invenziun che n’è betg main revoluziunara che da ses temp l’invenziun da la stampa da cudeschs: il web 2.0, l’internet interactiv. Cun el èn cumparids apparats sco smartphones e tablets, senza ils quals ins na pudess strusch pli s’imaginar noss mintgadi. Entant che tut las persunas èn da princip daventadas quella giada retschavidras d’infurmaziuns e da savida, ha l’internet interactiv fatg che nus tuttas e tuts essan daventads emetturs. Mintgina e mintgin da nus po teoreticamain cuntanscher in public da milliuns. Ed influenzar l’opiniun publica. Or da lur chombra d’uffants daventan influenzadras ed influenzaders stars, e quai senza l’agid da chasas edituras e da medias classicas.

Dapi che nus avain vesì, quant fitg che la pandemia ha pudì polarisar nossa societad, savain nus, quant cuntradictoric ch’ins po descriver ils eveniments enturn nus. Tar quasi tut poi dar avis opposts, schizunt tar fatgs che nus pensain ch’els sajan evidents. E sch’i daventa cumplitgà, simplifitgeschan ins gugent ed utilisescha stereotips d’inimis. Igl è pli simpel da declerar, tgi che duai esser la culpa da quest u da l’auter problem, che da declerar soluziuns cumplexas. Preschentaziuns equilibradas che sa stentan per objectivitad han mintgatant grev.

Il 500avel onn dapi la fundaziun da la Republica da las Trais Lias vulain nus trair endament la toleranza prospectiva che ha caracterisà il temp da la Republica. Enstagl da sa cumbatter en guerras da confessiun, han ins acceptà la coexistenza da las confessiuns. Il dialog necessari per quest intent ha premess respect vicendaivel ed in consens minimal davart valurs cuminaivlas.

Oz è puspè dumandà in spiert da pionier sumegliant. Il grond dumber e la gronda varietad actuala da vuschs en il spazi public dat bain ina nova vitalitad a las debattas. Quai è dentant er la funtauna d’in privel: Tar tut quai che nus emettain, na duessan nus betg emblidar da tadlar in sin l’auter. Sche tuttas e tuts sa movan mo pli en lur atgnas scuflas, na vegnin nus in di betg pli a chapir in l’auter!

Al cumenzament era il pled. Dal pled nascha il mund. Tgi che nus essan, definin nus sur raquintaziuns ed istorgias. Ellas cuntegnan tut quai che nus pensain davart nus, nossa regiun, nossa societad ed il mund enturn nus. Cun ellas decidain nus, co ch’il mund, en il qual nus tuttas e tuts vivain, guarda ora.

Al Di da la Rogaziun federala dad oz vulain nus appellar da reanimar nossa istorgia e nossas istorgias, da purtar ellas en las debattas e da las represchentar là en moda resoluta. Lain esser conscients ch’il mund, en il qual nus vivain, cumenza davant nossa porta-chasa e betg sin il monitur da noss smartphone.

Lain ans avischinar e discurrer in cun l’auter, uschè savens ed uschè avertamain sco pussaivel. Il discurs e la chapientscha in per l’auter èn la basa da nossa societad democratica.

Cuira, settember 2024

En num da la Regenza
Il president: Dr. Jon Domenic Parolini
Il chancelier: Daniel Spadin